در چهارمین کارگاه داستاننویسی خاتم(ص) مطرح شد؛
پیرنگ ستون فقرات داستان است
علی ارسنجانی در چهارمین نشست کارگاه داستاننویسی خاتم(ص)، با واکاوی داستان «بهای آدم ماندن» اثر یوسف قوجق، بر نقش کلیدی «پیرنگ» در استحکام روایت تأکید کرد و خلق جهان داستانی باورمند را منوط به رعایت اصول فنی و پرهیز از افزودههای ناخواسته دانست.
چهارمین جلسه کارگاه داستاننویسی خاتم(ص) با تدریس علی ارسنجانی، روز شنبه یکم آذر ۱۴۰۴ در سرای اهل قلم برگزار شد. این جلسه به موضوعاتی چون «پیرنگ و توالی رخدادها»، «شخصیتپردازی بر اساس حق انتخاب» و «باورپذیری در جهان داستان» اختصاص داشت.
پیرنگ؛ توالی زمانی منطقی رخدادها به جای روایت گزارشی
علی ارسنجانی در آغاز این جلسه و پس از خواندن داستان «بهای آدم ماندن» نوشته یوسف قوجق، شایسته تقدیر چهارمین دوره جشنواره داستاننویسی خاتم، با اشاره به داستان مورد بحث، پیرنگ را موتور محرکه داستان خواند و بیان کرد: پیرنگ، همان توالی رخدادها بر اساس زمان منطقی است، نه لزوماً به شکلی که نویسنده آن را روایت میکند. نویسنده ممکن است از فلشبک یا تکنیکهای روایی دیگر استفاده کند، اما در تحلیل پیرنگ، تنها به ترتیب واقعی رخدادها توجه میکنیم: اول چه شد، بعد چه شد و در پایان به کجا رسید.
شخصیت؛ موجودی دارای اندیشه و حق انتخاب
مدرس کارگاه داستاننویسی خاتم با تعریف شخصیت به عنوان موجودی دارای اندیشه و حق انتخاب، به تفاوت میان «شخصیت» و «کنشگر» پرداخت و توضیح داد: اگر فردی در داستان تنها دستوری را اجرا کند و هیچ تصمیمی نگیرد، یک کنشگر است، نه یک شخصیت. شخصیت باید در دو راهیها قرار گیرد، دوراهی را تجربه کند و مسیر داستان را با انتخابهایش تعیین کند.
وی افزود: در داستان کوتاه، هر واژه مانند سرمایه است. اگر بتوانید صحنهای یا شخصیتی را حذف کنید، بدون آنکه خللی در پیرنگ ایجاد شود، آن بخش، اضافه است. این اضافات تنها ذهن خواننده را منحرف میکنند.
باورپذیری؛ تلهای در کمین نویسندگان
ارسنجانی در بخش دیگری از کارگاه، به باورپذیری به عنوان یکی از چالشهای بزرگ نویسندگان اشاره کرد و یادآور شد: باورپذیری لزوماً به معنای منطبق بودن با واقعیت نیست، بلکه به معنای تبعیت از منطق درونی جهان داستان شماست. حتی گفتوگوی یک فرمانده با مرگ در لحظه احتضار، اگر در قالب زمانی فشرده و در جهان داستان معنا پیدا کند، کاملاً باورپذیر است.
وی همچنین با تشبیه خواندن داستان به تجربه غذا خوردن در رستورانی خارجی گفت: وقتی سوشی میخورید، نباید بپرسید چرا اینقدر نمک دارد. لذت داستانخوانی در پذیرش جهان خلقشده نویسنده است. اگر دنبال پایانبندی مطابق سلیقه خود باشید، از هیچ داستانی لذت نخواهید برد.
ارسنجانی همچنین با اشاره به سختیهای خاص داستاننویسی برای پیامبر(ص) گفت: نوشتن برای پیامبر یعنی توانایی در سطح بالای نویسندگی. باید جهانی خلق کنید که هم از نظر فنی استوار باشد، هم مورد پذیرش نخبگان داستانی و دینی قرار گیرد. اما خبر خوش این است که پیامبر شخصیتی چنان چندوجهی است که میتواند با هر داستانی پیوند بخورد.
ارسنجانی در ادامه تدریس، با بیان نسبت نمادین ۹۹ به ۱، توضیح داد: ۹۹ درصد موفقیت یک داستان دینی در جشنواره خاتم، به عناصر فنی مانند پیرنگ، شخصیتپردازی و زبان بازمیگردد و تنها یک درصد به ارتباط مستقیم با پیامبر. اگر این نسبت برعکس شود، اثر به کلیشه و شعار نزدیک میشود.
فراخوانی برای انسجام جامعه داستانخوان
وی با هشدار درباره کاهش سرانه مطالعه داستان در جامعه، از تجربه یک برنامه تبادل کتاب در بلوار کشاورز در پایان هفته کتاب یاد کرد که با استقبال بسیار کم مردم مواجه شد. او با بیان این مثال تأکید کرد: جامعه کتابخوان و بهویژه داستانخوان روزبهروز محدودتر میشود. ما در چنین فضایی همچون گروهی در میان سیلابیم؛ باید دست یکدیگر را بگیریم، داستان بخوانیم، بنویسیم و رها نشویم.
این مدرس و منتقد ادبیات در تبیین ضرورت داستاننویسی خاتم گفت: امروزه کمتر کسی فرصت میکند کتابهای مفصل سیره مانند «سنن النبی» را مطالعه کند، اما یک داستان ۱۰ صفحهای میتواند خواننده را با سیره پیامبر(ص) پیوند بزند. داستان خاتم نه یک روایت تکراری، بلکه قالبی زنده و اثرگذار برای معرفی پیامبر به نسل امروز است.
داستان خاتم؛ پلی میان سیره و ذهن امروز
ارسنجانی در بخش پایانی این کارگاه با اشاره به ضرورت خلق روایتهای تازه از سیره پیامبر(ص)، بحث را چنین جمعبندی کرد: داستان خاتم پنجرهای است به جهانی که میتواند انسان امروز را بدون نیاز به متون سنگین تاریخی، با سیره پیامبر پیوند بزند. این هنر ماست که این پیوند را با زبانی روایی و اصیل برقرار کنیم.
این مدرس داستاننویسی با اشاره به حضور نویسندگان مختلف در جشنواره خاتم خاطرنشان کرد: یادم میآید یک سال یک نویسنده مسیحی برای پیامبر داستان نوشت و مورد تقدیر قرار گرفت. داستان خاتم محدود به پیروان خاص نیست.
ارسنجانی با توصیف پیامبر(ص) به عنوان یکی از شخصیتهای کاریزماتیک تاریخ گفت: ایشان قبایل پراکنده و جنگجوی عرب را یکپارچه کرد و کتابی به آنان داد که تا امروز راهنمایشان است. این شخصیت چندبعدی، قابلیت پیوند با هر ژانر داستانی را دارد؛ از عاشقانه و سیاسی تا اجتماعی و وطنپرستانه.
وی برای گریز از کلیشهپردازی، نمونهای عینی از سیره پیامبر ارائه داد: در جنگ پیامبر(ص) به اسیرانی که میتوانستند ده نفر را باسواد کنند، آزادی میبخشید. به برخی گفت فدیه بدهید و آزادید. اما وقتی دید گروهی نه پول دارند نه سواد، بدون هیچ شرطی آزادشان کرد. این همان رحمتی است که باید روایتش کنیم، نه شعارهای تکراری.
کارگاه داستاننویسی خاتم(ص) بخشی از مجموعه برنامههای جشنواره خاتم است که با هدف ترویج فرهنگ و سیره نبوی از رهگذر خلق آثار داستانی اصیل برگزار میشود.