تبیین مبانی رفتار سازمانی در سیرة نبی اکرم(ص)

بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم تبیین مبانی رفتار سازمانی در سیرة نبی اکرم(ص) نویسندگان: امین نیک پور[1]- رستم پوررشیدي[2]- سمیه نوبري آیدیشه[3] چکیده پیچیدگی‌هاي رفتار انسان، نیازهاي گوناگون بشري و نحوة برآوردن آنها در سازمان، هریک موضوع جداگانه‌اي است که امروزه به یاري علم مدیریت شتافته و رفتار سازمانی نام گرفته است. تکریم مخاطب، کاربست درست، روش‌هاي درست، رضایت از کار، دوستی با مشتری و ... از جمله اصولی‌اند که جزء بایدهاي این حرفه  (رفتار سازمانی) محسوب می‌شوند و دست‌اندرکاران سازمان موظفند که در فعالیت‌هاي خود به آنها مؤمن و عامل باشند. حال آن‌که بررسی سیرة پیامبر اعظم(ص) مبیّن کاربرد این اصول به شکلی کامل و متعالی در فعالیت‌های رفتاری ایشان بوده و امید است بررسی سیرة پیامبر اعظم(ص) ما را از غفلتی که تاکنون در پرداختن به بررسی علمی آن دامنگیرمان شده است، رهایی بخشد. هدف: هدف از این پژوهش، شناسایی عناصر رفتار سازمانی در سیرة نبی اکرم(ص) است. روش: روش انجام این پژوهش، تحلیل اسنادي به روش توصیفی- تحلیلی بوده است و براي این منظور، از قرآن کریم، منابع حدیثی و سایر منابع معتبر در زمینة سیرة نبی اکرم(ص) استفاده شده است. یافته‌ها: در این پژوهش، 42 مؤلفة رفتار سازمانی در سه سطح فرد، گروه و سازمان شناسایی شد. نتیجه‌گیري: در این پژوهش بعد از جمع‌بندي مطالب، الگوي رفتار سازمانی برگرفته از سیرة نبی اکرم(ص) ارائه شد.     الف: مقدمه دنیاي ما، دنیاي سازمان‌هاست و گردانندة اصلی این گردونه، انسان‌ها هستند. آنانند که به کالبد سازمان‌ها جان می‌بخشند و تحقق اهداف را میسر می‌سازند. بدون انسان، سازمان بی‌معنی و مدیریت، امري موهوم است. شاید این شبهه پیش آید که در دنیاي آینده که آدم‌واره‌ها و ماشین‌ها جاي انسان را پر می‌کنند، نقش انسان کم رنگ خواهدشد، اما به هیچ وجه این‌گونه نخواهد شد و با خودکاري و ماشینی شدن کارها، نوع فعالیت‌هاي انسانی در سازمان تغییر شکل می‌دهد و به گفتة پیتر دراکر[4] «کار یدي، کار خود را به کار دانشی می‌دهد». اما نقش تعیین کنندة انسان، به عنوان حاکم سازمانی همچنان برقرار خواهد بود. از این رو، بررسی رفتار انسان‌ها در سازمان یا مباحث رفتاري از اهمیت ویژه‌اي برخوردار است.(مورهد و گریفین[5] 1386:5) رفتار سازمانی،[6] یک رشتۀ پژوهشی است که در آن اثرات فرد، گروه و ساختار بر رفتارهاي درون سازمان بررسی و سپس براي اثربخش‌تر شدن سازمان به کار گرفته می‌شود. در رفتار سازمانی بر افزایش بهره‌وری، کاهش میزان غیبت و جابه‌جایی و نیز افزایش رضایت شغلی کارکنان توجه می‌شود. رفتار سازمانی موجب برخورد صحیح با مسائل و مشکلات و نیز استفاده از فرصت‌ها براي مدیران شده است. مدیر می‌تواند با استفاده از این دانش، اثربخشی کار خود و سازمانش را افزایش داده، کیفیت و کمیت عملکرد کارکنان را بهبود بخشد و مسئولیت‌هایی را به زیردستان واگذار کند و برنامه‌هایی در جهت تغییر و اصلاح ساختار سازمان به اجرا درآورد. با استفاده از این دانش، همچنین می‌توان روابط انسانی مدیران را بهبود بخشید و به تفاوت بین مدیران توجه کرد و مدیران را یاري داد تا بتوانند با نیروهاي کاري شاغل در محیط‌هاي متفاوت سازش کنند.(کریتنر و کینیکی،[7] 2012) از سوي دیگر، برخی از مفاهیم رفتار سازمانی مطرح در الگوهای غربی، با آموزه‌هاي دینی ما ناسازگارند. براي مثال، تعمیم نتایج حاصل از سگ، موش، کبوتر و اسب به انسان، مرتبۀ وجودي انسان را تنزل می‌دهد، ولی در رفتار سازمانی به دلایل نسبتاً عقلایی متداول است هم‌چنین این تفکر که مدیر خوب باید نیاز به قدرت خیلی زیاد و نیاز تعلّقی پایینی داشته باشد؛ یعنی باید تشنه و شیفتۀ قدرت باشد، با آموزه‌ها و ارزش‌هاي دینی ما در تضاد است(قلی پور، 1392:2) از این رو، ارائة الگوهای رفتار سازمانی که با ارزش‌ها و آموزه‌هاي دینی و فرهنگی ما سازگاری داشته باشد، ضروری است. از آنجا که پیامبر اکرم(ص) معلم واقعی و راستین بشریت محسوب می‌شود، می‌توان با الگو گرفتن از مدیریت و رهبري ایشان، در حداکثر کردن اثربخشی و بهره‌وري در سازمان‌ها براي هدایت و برخورد مناسب با افراد بهره جست.  در واقع بهترین اسوه‌هاي تام و کامل براي مسلمانان، پیشواي گرانقدر اسلام حضرت محمد(ص) و جانشینان بر حق ایشان هستند. در تمامی زوایاي زندگی، جستجوي چگونگی تربیت دینی در آموزه‌های پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع)، چه تربیتی والاتر از به کار بستن سیرة پیامبر اکرم(ص) که به لطف و یمن خدا در همة ابعاد زندگی مصداق‌هاي فراوانی را در دسترس بشر قرار می‌ده؛ چون پیامبر اکرم(ص) نه تنها در آسمان تابناك ولایت و امامت به عنوان درخشان‌ترین و نورانی‌ترین ستاره در کائنات عالم وجود، بلکه یک وجود کهکشان به همراه علم توأم با اخلاق، حکومت همراه با حکمت، عشق به خدا همراه با عشق به مخلوقات خدا، جهاد همراه با رحمت، عزت همراه با فروتنی و خاکساري، صداقت و راستی با مردم، غرقه بودن جان در یاد خدا همراه با پرداختن به صلح و سلامت جسم است. درواقع کی‌توان پیامبراکرم(ص) را برای مسلمانان و سایر مردم جهان، منبع و مرکزي دانست که در آن می‌توان کلیة اعمال، رفتار و وظایف را از آن منبع استخراج کرد. مطالعۀ . کنش‌ها، روش‌ها و ارزش‌های حاکم بر رفتار آن حضرت، دستمایه‌هایی را در اختیار بشر می‌گذارد که اگر بتوان آن را براساس نظریه‌هاي علمی جمع‌بندی کرد، می‌توان الگوي جدید رفتاري را که متأثر از خُلق عظیم حضرت محمد(ص) است، ارائه داد. با توجه به مطالب گفته شده، تبیین مبانی رفتار سازمانی در سیرة نبی اکرم(ص) از ضرورت‌هاي این پژوهش است. ب) چارجوب نظری پژوهش چارچوب نظري[8]، مبنایی است که طرح کلی پژوهش بر آن استوار است(دانایی فرد و دیگران، 1392، 111) در این پژوهش براي طراحی الگوي رفتار سازمانی مبتنی برسیرة نبی اکرم(ص)، از الگوی رابینز الهام گرفته شده است (به این دلیل که در پژوهش‌هاي داخلی و خارجی، بیشترین استناد به این الگو بوده و در واقع؛ شناخته شده‌ترین الگوست).   ج) روش شناسی پژوهش هدف از پژوهش حاضر شناسایی عناصر رفتار سازمانی در سیرة نبی اکرم(ص) می‌باشد که براي این منظور از روش تحلیل اسنادي[9] به شیوة توصیفی- تحلیلی[10] استفاده شده است. همچنین این پژوهش از نظر هدف، از نوع  پژوهش‌هاي توسعه‌ای- کاربردی[11]  است. منابع مورد استفاده، شامل قرآن کریم، منابع معتبر حدیثی ازجمله نهج‌الفصاحه،  بحارالانوار، وسائل الشیعه، تفسیر نورالثقلین و همچنین کتب و مقالاتی است که توسط خبرگان در خصوص سیرة نبی اکرم(ص) و موضوعات مرتبط تألیف شده است. در این پژوهش، ابتدا با مطالعة ادبیات مربوط  مربوط به موضوع، زمینه‌هاي لازم براي ورود به پژوهش فراهم شده است. سپس با مراجعه به منابع مذکور، به فیش برداری از مطالب و دسته‌بندی و تحلیل آنها به منظور پاسخگویی به سؤال پژوهش، یعنی «عناصر رفتار سازمانی در سیرة نبی اکرم(ص) کدامند»، پرداخته شده است. (در به کارگیری آیات، احادیث و روایات سعی شده تا حد امکان به ظاهر مفهوم استناد شود و در این راستا از تفاسیر معتبر استفاده شده است.) د) بحث و بررسی

1. تاریخچه و تعاریف رفتار سازمانی

بسیاري از صاحب‌نظران بر این عقیده‌اند که رفتار سازمانی به عنوان یک رشتۀ مطالعاتی در اواخر سال‌هاي 1950 و اوایل سال‌هاي 1960 مطرح شد و به حد کمال رسید. در این دوران بود که این رشته از مفروضات و الگوهاي رفتاري سادة روابط انسانی به مفاهیم و روش‌شناسی یک نظام علمی تغییر حالت داد. از آن زمان به بعد، رفتار سازمانی به عنوان یک رشتة علمی که فراز و نشیب‌هایی را پشت سر گذاشته است، معرفی شد. (مورهد و گریفین، 1386: 19) رفتار سازمانی، مطالعة رفتار انسان در عرصة سازمان، رویارویی رفتار فرد و سازمان و مطالعة سازمان است (همان، 10) رفتار سازمانی مطالعة علمی چرایی رفتار افراد در سازمان‌ها با تمرکز روي رفتار فرد و گروه در بافت سازمانی است(برومند، 1388: 18) رفتار سازمانی، مطالعة تأثیر افراد، گروه‌ها و ساختارها بر رفتار یک سازمان است که هدف آن، به کار بردن این دانش براي بهبود کارایی سازمان است.(رابینز و جاج[12] 2010). رفتار سازمانی، علم مطالعه و کاربرد دانش دربارة نحوة برخورد مردم، افراد و گروه‌ها در سازمان‌هاست. این کار با رویکرد سیستمی انجام می‌شود؛ یعنی روابط بین مردم و سازمان‌ها را در ارتباط با کل افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها و سیستم‌هاي اجتماعی تشریح می‌کند و هدف آن دستیابی به اهداف انسانی، سازمانی و اجتماعی با ایجاد روابط بهتر می‌باشد.(همان). رفتار سازمانی مطالعۀ افراد و گروه‌ها در سازمان‌هاست. (شرمرهورن[13] و دیگران، 2010) رفتار سازمانی دانشی است که به مطالعۀ رفتار فرد، گروه و سازمان می‌پردازد(همان) رفتار سازمانی، مطالعة منظم (سیستماتیک) عملیات ، اقدامات، کارها و نگرش‌هاي افرادي است که سازمان را تشکیل می‌دهند(رابینز، 1391: 2)

2. سطوح رفتار سازمانی

رفتار سازمانی در سه سطح فرد، گروه و سازمان خلاصه می‌شود(همان:20) الف) سطح فردی[14] : یکی از ابعاد مهم در رفتار سازمانی، فرد و رفتار فردي است. مدیران در سطوح مختلف سازمانی، پیوسته در مقام داوري و قضاوت دربارة رفتار کارکنان خود قرار می‌گیرند و لازمۀ قضاوت صحیح و برخورد مناسب دربارة آنان، برخورداري از اطلاعات لازم پیرامون مبانی رفتاري و نیز اطلاع از روش‌هاي علمی و مناسب است(کریتنر و کینیکی،2012) در سطح فردی رفتار، تمرکز بر چگونگی رفتار فرد در سازمان است. (شرمرهورن و دیگران، 2010). ب) سطح گروهی:[15] گروه به تعدادي از آدم‌ها اطلاق می‌شود که با یکدیگر روابط متقابل دارند و بر اساس یک رشته چشم‌داشتهاي رفتاري مشترك به همدیگر احساس وابستگی می‌کنند(سرمدي، 1390: 198) در سطح گروهی رفتار، تمرکز بر چگونگی رفتار گروه است و این‌که گروه‌هاي کاري چگونه با هم تعامل داشته، چگونه هدایت و توسعه می‌یابند.(شرمرهورن و دیگران، 2010). ج) سطح سازمانی:[16] سازمان، مجموعه‌اي است از انسان‌هایی که با عقاید مختلف، متفق‌القول براي به ثمر رساندن یک یا چند هدف مشخص و معین با یکدیگر همگامی و هماهنگی کرده، از کلیۀ امکانات تکنولوژیکی، منابع مادي و نیروي انسانی، توأماً استفاده می‌کنند و هر یک از اعضا یا گروه‌هاي شرکت کننده در قبال فعالیتی که بروز می‌دهند، منفعتی را دریافت می‌کنند(پرهیزکار، 1373: 67). در سطح سازمانی رفتار، تمرکز بر ویژگی‌های یک سازمان(مجموعه) است. (شرمرهورن و دیگران،2010)

3. تحلیل رفتار سازمانی در سیرة نبی اکرم(ص)

پس از درك رفتار سازمانی و سطوح آن، با استناد به آیات، احادیث و روایات به بررسی و تحلیل عناصر رفتار سازمانی در سیرة نبی اکرم(ص) می‌پردازیم. یک) سطح فردي: عناصر سطح فردي رفتار در سیرة نبی اکرم(ص) عبارتند از:

1. مهرورزي با مردم[17]: یکی از مهم‌ترین مصادیق رفتاري حضرت محمد(ص)، مهرورزي با مردم بوده که

در گفتار و کردار آن حضرت، نمود بارزي داشته است؛ به طوري که ایشان در این زمینه می‌فرمایند: پیوند با خویشاوندان و نیکی به نزدیکان بر عمرها می‌افزاید و دنیا را آباد می‌کند، اگر چه مردم فاجر و فاسق باشند. (سبحانی، 1374: 216) همچنین امام محمدباقر(ع) فرموده‌اند:  شخصی نزد نبی اکرم(ص) آمد و از او وصیتی خواست. آن حضرت فرمودند: انسان‌ها را دوست بدار، همگان تو را دوست خواهند داشت.(کلینی، 1407، ج2: ص642) بنابراین می‌توان گفت که از درس‌هاي رفتاري در سیرة پیامبر اعظم(ص)، ضرورت مهرورزي با مردم است که ایشان آن را هنري می‌دانند که زمینه‌ساز اتحاد و رضایت آنان است.

2. ارج گذاري و احترام به افراد:[18] نقص و کمال در انسان نسبی است. بها ندادن به فرد، واکنش‌هاي او را

 تحریک می‌کند. حال آن‌که پیامبر اکرم(ص) در این زمینه فرموده‌اند: هیچ یک از مسلمانان را نباید تحقیر کرد و کوچک شمرد؛ زیرا کوچک‌هاي آنان نیز در محضر خداوند بزرگ هستند.(احمدي، 1389: 131) ایشان در جاي دیگر می‌فرمایند: هرکس به فقیر مسلمانی توهین کند و تحقیر کند، نسبت به حق خدا اهانت کرده است و خداوند روز قیامت او را تحقیر خواهد کرد، مگر این‌که توبه کند. (مهدي پور، 1386: 67)

3. تواضع و فروتنی:[19] تواضع، لباس زیبایی است که از بازار انسانیت باید خرید و این لباس نشانۀ آدمیت

آدم است. در این زمینه پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: کسی که در مسند بلندي قرار گرفته و از آن جایگاه تواضع کند، برترین مردم است.(مجلسی، 1403، ج77: ص179) ایشان در جاي دیگر فرموده‌اند: هرکس که براي خدا فروتنی کند خداوند او را بالا آورد و هرآن کس که تکبر کند به زیرش اندازد. (همان، ج75: 126) همچنین ایشان می‌فرماید: از خود بزرگ‌بینی دوري گزینید؛ چرا که بندة خود بزرگ‌بین همواره تکبر می‌ورزد. (نهج‌الفصاحه، 37: ح60)

4. حسن خُلق:[20] اگر یکی از فعالیت‌هاي اساسی پیامبر اکرم(ص)، کار ارتباطی با مردم و تغییر افکار

عمومی مردم یثرب تلقی شود، درخواهید یافت که حسن خلق ایشان یکی از رموز توفیق بوده است؛ به طوري که قرآن کریم خطاب به حضرت محمد(ص) می‌فرماید: تو دارای اخلاق بسیار برگزیده‌ای هستی؛ و از آن تحت عنوان «خلق عظیم» (قلم:4) یاد می‌کند. پیامبراکرم(ص) خود در این زمینه می‌فرمایند: بیشترین چیزي که به وسیلۀ آن امت من داخل بهشت می‌شوند، حسن خُلق است (سبحانی، 1374: 215)     [1].دانشجوي دکتراي مدیریت دولتی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمان نویسندة مسئول (نشانی: کرمان، جادة جوپار، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان) / /نمابر: 03442424802، email:nikpour2003@yahoo.com  

2. دکتراي مدیریت؛ استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمان.
3. کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز.

 

1. Peter Drucker
2. Moorhead & Griffin
3. Organizational Behavior
4. Kreitner & Kinicki

      [8].Theoretical Framework [9] Documents Analysis [10] Descriptive-Analytical [11] Development- Applied Research [12] Robbins & Judge [13] Schermerhorn [14] Individual Level [15] Group Level [16] Organization Level [17] Affection with People [18] Reverence to People [19] Modesty   [20] Moral of Good