جایگاه میهمان در سیرة نبوی

جایگاه میهمان در سیرة نبوی منبع: ویکی فقه میهمان‌ داری و میهمان‌ نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیة فتوت و جوان‌مردی است. میهمان‌ نوازی و پذیرایی از میهمان از خصائص و ویژگی‌هایی است که در سیرة رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسیار مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. ۱ - مقدمه ضیافت و داشتن دستی باز و سفره‌ای گشوده و عطایی پیوسته و میهمان‌ داری و میهمان‌ نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیة فتوت و جوانمردی است که در آموزه‌های دینی‌مان از آن به عنوان خصلتی شایسته و خویی پسندیده از آن یاد شده است. نظر به اهمیت والای میهمان و میهمان‌ نوازی در سیره و کلام رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، برآنیم که در حد توان، به بررسی آیین مهمانی و مهمان‌داری از نگاه آن حضرت پرداخته، مهمان‌ دوستی و مهمان‌ نوازی رسول ختمی‌ مرتبت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را بازگو نماییم. ۲ - تفضل خدا در مهمان‌نوازی رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مهمان‌ دوستی و مهمان‌ نوازی را از تفضلات خداوند به بندگان خاصش دانسته، فرمودند کسی جز مؤمن پرهیزگار پذیرایی از میهمان را دوست ندارد و از او پذیرایی نمی‌کند.¹ نقل است روزی رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر مردی گذر کرد که صاحب گاو و شتر بود و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را میهمان نکرد؛ اما بر زنی عبور کرد که تنها چند بره داشت، او یکی از بره‌ها را برای رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سر برید. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به اصحاب فرمودند به این دو نفر بنگرید به راستی که این قبیل خصلت‌‌ها دست خداست هرکس را که بخواهد خوی نیک دهد می‌دهد.² ۳ - تشویق به میهمان‌پذیری میهمان‌ نوازی و پذیرایی از میهمان از خصائص و ویژگی‌هایی است که در سیرة رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسیار مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از میهمان، به عنوان راهنمای راه بهشت یاد کرده،³ او (میهمان) را هدیه ارزشمند الهی معرفی کرده‌اند، ایشان فرمودند: «هرگاه خداوند ارادة خیری به قومی‌ بکند به سویش هدیه می‌فرستد» گفتند: «آن هدیه چیست؟» فرمود: «میهمان؛ میهمانی که روزی را نازل می‌کند و گناه اهل خانه را می‌برد»^4و5و6 هم از ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده که فرمودند: «مادامی‌ که امتم دوستی خود را بر یکدیگر آشکار کنند و امانت را ادا کنند و از حرام خدا پرهیز کرده و از میهمان پذیرایی کنند و نماز را به پا دارند و زکات دهند خیر و ‌برکت از ایشان گرفته نمی‌شود و اگر جز این باشد به قحطی و خشک سالی مبتلا می‌شوند».^7و8 ایشان پذیرایی از میهمان را از کفارات گناه مؤمن برشمرده؛⁹ بر آن تأکید می‌ورزیدند. نقل است که مردی به رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرض کرد: «پدر و مادرم فدایت برنامة‌ زندگی‌ام این است که وضو را به طور کامل انجام می‌دهم، نماز می‌خوانم، زکات مالم را هم به موقع می‌پردازم و از میهمان با آغوش باز و به خاطر خدا پذیرایی می‌کنم.» حضرت فرمود: «آفرین آفرین آفرین بر تو باد جهنم راهی به سوی تو ندارد اگر چنین باشی خداوند تو را از هرگونه بخل پاک ساخته است».^10و11 از جمله دلایلی که بعضی از مردم را از پذیرفتن میهمان باز داشته و فرارشان را از پذیرش مهمان باعث شده، ترس از مخارج مهمانی است؛ اما رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مهمان را موجب خیر و برکت معرفی کردند و ‌فرمودند: «خانه‌ای که در آن اطعام می‌شود خیر و برکت سریعتر از فرو رفتن تیغ در کوهان شتر، به آن می‌رسد».^12و13 ۴ - نکوهش خانة‌ بی‌میهمان پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خانه‌ای را که در آن مهمان داخل نمی‌گردد خوش نداشتند و می‌فرمودند: «در آن خانه‌ای که میهمان وارد نمی‌شود در آن خانه ملائکه هم فرود نمی‌آیند».^14و15 ایشان کسانی را که از قبول مهمان شانه خالی می‌کردند مورد سرزنش قرار داده می‌فرمودند: «در کسی که میهمان قبول نمی‌کند خیری نیست»^.16و17و18 و نیز می‌فرمودند: «بئس القوم لا ینزلون الضیف؛ بد قومی‌اند کسانی که میهمان به خانه نمی‌آورند».^19و20 ۵ - تشویق به پذیرفتن دعوت مؤمن پذیرفتن دعوت مسلمانان از سوی برادر مسلمانش از مؤکدات رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دیگر مسلمانان است که در سیره و گفتار آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به شدت مورد توجه و تأکید قرار گرفته بود؛ ایشان خطاب به تمامی‌ مسلمانان فرمودند: «به حاضر و غائب امت خود سفارش می‌کنم که دعوت مسلمان را اگرچه به فاصله پنج میل هم باشد بپذیرند که این عمل از دیانت است».^21و22و23 ایشان نپذیرفتن دعوت مؤمنان را به دور از ادب معرفی کرده^24و25  می‌فرمودند: «اگر مؤمنی مرا به خوردن پاچه گوسفندی دعوت کند می‌پذیرم و این جزو دین است».^26و27 البته نکتة قابل تذکر در این‌جا این است که حضرت از نپذیرفتن دعوت مؤمن کراهت داشتند و گرنه به فرمودة خود ایشان، مسلمانان از پذیرش دعوت منافقین و فاسقین بر حذر داشته شدند چنان که حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ابوذر توصیه فرموده بودند که «لا تاکل طعام الفاسقین».^28و29 ۶ - میهمانی به خاطر خدا اما آن‌چه که نباید در مهمانی رفتن‌ها و مهمانی‌دادن‌ها از آن غافل بود این است که مهمانی باید تنها به خاطر خدا و در جهت تکریم و بزرگداشت برادر مؤمن انجام گیرد نه بخاطر ریا و طمع‌ورزی و یا چیزهایی امثال این. از این‌رو رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در توصیه‌های خود به ابوذر فرمودند که: «ای ابوذر به کسی که او را به خاطر خدا دوست داری از غذای خود بخوران و از غذای کسی که به خاطر خدا تو را دوست دارد بخور^30و31و32 ۷ - آداب میهمان‌ نوازی تکریم و احترام به میهمان اساس ادب در ضیافت‌هاست. روایات بسیاری از رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در باب تکریم و تعظیم شأن میهمان وارد شده است روایاتی که در آن به مکرر فرموده بودند که «هرکه به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید میهمانش را گرامی‌ بدارد».^33و34و35 از مصادیق و جلوه‌های تکریم میهمان غذا خوردن همراه میهمان است از این‌ رو رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمودند: «هر کس دوست دارد که خدا و رسولش او را دوست بدارند پس با مهمانش غذا بخورد».³⁶ هم‌چنین می‌فرمودند: «هر کس غذای خود را با میهمانش بخورد میان او و پروردگارش هیچ پرده‌ای (حجابی) نباشد».³⁷  ایشان میزبان را از روزه گرفتن مستحبی نهی‌ کردند چرا که این کار ممکن است باعث ‌شود که میهمان در رو در بایستی گیر کند و زودتر دست از غذا بکشد.^38و39 هم‌چنین رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میزبان را از اموری که موجبات به زحمت افتادن میهمان را فراهم می‌آورد باز داشته⁴⁰  ‌فرمودند: «میهمان را به زحمت و سختی نیندازید تا این‌که او را عصبانی کنید پس اگر او را عصبانی کنید به تحقیق که خدا را عصبانی کرده‌اید و کسی که خدا را عصبانی کند خدا بر او خشم می‌گیرد».⁴¹ به خدمت گرفتن میهمان نیز از دیگر اموری است که از سوی رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شدت از آن نهی شده است؛ ایشان به خدمت گرفتن میهمان را از سبکی عقل انسان برشمرده، از آن نهی کردند.^42و43 تهیة خلال دندان میهمان بعنوان یکی از حقوق میهمان بر میزبان از دیگر نکات جالب توجه در مهمانی‌هاست که رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بدان اشاره فرموده‌اند.^44و45 حضرت بدرقة میهمان را نیز از جمله حقوق مهمان بر میزبان ذکر کردند و فرمودند: «از جمله حقوق میهمان این است که تا درب منزل بدرقه‌اش کنی».^46،47،48 ۸ - آداب میهمانی ضیافت و میهمانی دو طرفه است یک طرف میهمان می‌شود و طرف دیگر میزبان. میهمان نیز در قبال میزبان دارای وظایفی است که پسندیده است آن را به بهترین وجهی به انجام برساند. از اموری که شایستة یک مهمانی نیست این است که میهمان روزه بگیرد رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میهمانان را از گرفتن روزة [مستحبی] مگر با اجازة میزبان برحذر داشته آن را موجب هدر رفت زحمات صاحب‌ خانه و فساد تدارک مهمانی‌اش دانستند.^49و50 نقل است ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خانة یکی از یاران خویش رفتند هنگامی‌که سفرة غذا را‌ انداختند یکی از حاضران از خوردن غذا امتناع ورزید و گفت: «من روزه‌ام» پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمودند: «برادر مسلمان تو، برای پذیرایی از تو زحمت کشیده است و تو می‌گویی روزه هستی؟ روزه‌ات را [که مستحبی است] افطار کن و به جای آن روز دیگری روزه بگیر».^51و52 از دیگر مواردی که رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میهمانان را از آن بر حذر می‌داشتند همراه بردن فرزندان خود در مهمانی‌هایی است که در آن از این کودکان دعوت به عمل نیامده است. رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ‌فرمودند: «هر گاه به مهمانی‌ای دعوت شدید فرزندان خود را [که دعوت نشده‌اند] به همراه نبرید که این کاری حرام و عملی غاصبانه است».^53و54 ۹ - حد میهمانی پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میهمانی را سه روز دانستند و فرمودند: «الضیافه اول یوم و الثانی و الثالث و ما بعد ذلک فانها صدقه تصدق بها علیه»؛ مهمانی سه روز است و افزون بر آن حق نیست بلکه صدقه‌ای است که صاحب خانه می‌پردازد.^55و56 در روایتی از رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمده که «برای هیچ مسلمانی روا نیست که در نزد برادرش تا زمانی بماند که او را به گناه بیندازد» گفتند: «چگونه او را به گناه می‌اندازد» فرمودند: «آن قدر در خانة میزبان بماند که او دیگر چیزی نداشته باشد که برای میهمان خود انفاق نماید».   ۱۰ - تکلف در مهمانی از سفارشات اکید رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تکلف نورزیدن میهمان و میزبان است. در سیرة نبوی با وجود تمام اهمیتی که میهمان از آن برخوردار است پذیرایی پر تکلف و پر زرق و برق نه تنها کار خوبی نیست بلکه رسماً از آن نهی هم شده است. در سیرة آن بزرگوار میزبان تا آن‌جا که به تکلف نینجامد موظف به تأمین وسایل آسایش و راحتی میهمان است نه بیشتر.^57و58 چنان که از سلمان فارسی که درس آموخته مکتب نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است نقل شده که «ان لا نتکلف للضیف ما لیس عندنا و ان تقدم الیه ما حضرنا»؛^59و60 بر میهمان نیز شایسته است که تکلف نورزد و با رویی گشاده پذیرایی هر چند مختصر میزبانش را بپذیرد. از رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده که فرمود: «از بزرگواری مرد آن است که آن‌چه برادرش نزد او می‌گذارد قبول کند و به چیزی تکلف نورزد».⁶¹ هم‌چنین نقل است که پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «مرد میزبان را همین گناه بس که غذایی را که پیش برادران خود می‌گذارد کم شمارد و میهمانان را نیز همین گناه بس که آن‌چه را برادرشان در برابرشان می‌گذارند کم بشمارند».^62و63 در روایتی آمده است که پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در یکی از سفرها مشغول خواندن نماز بود که عده‌ای سواره آمدند و حال پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از یاران آن حضرت پرسیدند و آن حضرت را ستایش کردند و گفتند: «اگر عجله نداشتیم منتظر آن حضرت می‌ماندیم سلام ما را به او برسانید» آن‌ها این سخنان را گفتند و رفتند. هنگامی‌که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خواندن نماز فارغ شدند غضبناک شدند و فرمودند: «عده‌ای نزد شما می‌آیند و حال مرا می‌پرسند و سلام می‌فرستند اما شما آن‌ها را دعوت نمی‌کنید که پایین بیایند و چیزی بخورند و از آن‌ها پذیرایی نمی‌کنید...»^64و65 ۱۱ - مهمان‌ نوازی در سیرة نبوی عادت حضرت بر این بود که با خانواده و خادمین خانه‌اش غذا می‌خورد اما با آمدن میهمان غذایش را با میهمان تناول می‌کردند.⁶⁶ برایشان دوست داشتنی‌ترین غذا، غذایی بود که با مهمان و به همراه او می‌خوردند.⁶⁷ نقل است که هرگاه میهمان برای حضرت می‌رسید و با میهمان غذا می‌خورد دست به سفره دراز نمی‌کرد تا این‌که میهمان اول شروع به خوردن می‌کرد و دست از غذا نمی‌کشید تا میهمان دست از غذا بکشد (تا میهمان خجالت نکشد)^69و70 اگر هم در میان جمعی غذا می‌خورد اول از همه شروع می‌کرد و آخر از همه، از غذا دست می‌کشید تا این‌که همه، غذا را می‌خوردند.⁷¹ نقل است که رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با فروتنی تمام و بی‌ هیچ تکلفی دعوت همگان را می‌پذیرفت. ایشان بارها دعوت‌هایی را ‌پذیرفته بودند که میزبانانش بندگانی بودند که گاه غذای سفره‌شان در نانی جوین و دنبه‌ای بوناک شده خلاصه می‌شد؛^72.73 اما ایشان با رویی گشاده در این مهمانی‌ها شرکت می‌کردند و می‌فرمودند: «اگر مرا به خوردن استخوان شانه و سردستی هم دعوت کنند پذیرا خواهم بود».^74و75 در سیرة حضرتش تکلف جایی نداشت می‌فرمود: «لا احب المتکلفین».^76و77   ۱۲ - میهمانی رفتن با اجازة میزبان روایت شده گروهی از ساکنین مدینه پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را همراه با پنج نفر از اصحاب آن حضرت به میهمانی و غذایی که تهیه دیده بودند دعوت کردند پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دعوت آن‌ها را اجابت کرد و راهی میهمانی شدند در بین راه به شخص ششمی‌که او نیز از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود، برخورد کردند آن شخص نیز به همراه رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به راه افتاد تا این‌که به نزدیکی خانه رسیدند؛ در این هنگام رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به این شخص گفتند: «این گروه شما را دعوت نکردند این‌جا بمان تا ما شما را به آن‌ها یاد آوری کنیم و اجازه بگیریم».^78و79 ۱۳ - پاداش دادن به میزبان از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده که می‌گفت ابوال هیثم انصاری غذایی تهیه کرد و پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و یاران آن حضرت را به خوردن آن دعوت کرد. هنگامی‌که یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خوردن غذا فارغ شدند رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آن‌ها فرمود: «به برادر میزبان خود پاداش و ثواب برسانید» آن‌ها عرض کردند: «چگونه به او ثواب برسانیم» فرمودند: «هنگامی‌که میهمان وارد خانة میزبان می‌شود و غذایش را خورده و نوشیدنی‌هایش را بنوشد برای او دعای خیر بکند همین دعای خیر باعث پاداش برای میزبان خواهد بود».⁸⁰ رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خوردن غذای میهمانی‌ای که مخصوص توان‌گران باشد و مستمندان دعوت نشده باشند نهی فرموده است.^81.82 ایشان پذیرفتن دعوت کسی که ثروتمندان در آن میهمان هستند و نیازمندان حضور ندارند کراهت داشتند. ۱۴ - پانویس

	1. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، تحقیق عبد الرحیم ربانی شیرازی، ج۲۴، ص۲۷۹، بیروت، دار التراث العربی
	2. کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۳، ص۳۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم
	3. شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، ج۱، ص۱۳۶، قم، انتشارات رضی، ۱۳۶۳ش
	4. متقی هندی، علی، کنزل العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تحقیق شیخ بکری حیانی، تصحیح شیخ صفوة السقا، ج۹، ص۲۶۷، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۹۸۹
	5. ابن ابی فراس، ورام، مجموعة ورام، ج۱، ص۶.، قم، مکتبةالفقیه
	6. شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، ص۱۳۶
	7. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۵۴
	8. شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، ص۱۳۶
	9. کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، ج۳، ص۳۲
	10. حمیری قمی، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، ص۷۵، تهران، انتشارات کتابخانة نینوا
	11. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، ج۲۴، ص۲۸۰
	12. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۵۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش
	13. تمیمی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۲، ص۱۰۶، مصر، دارالمعارف، ۱۳۸۵
	14. شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، ص۱۳۶
	15. محدث نوری، حسین، المستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۲۵۸، قم، آل البیت، ۱۴۰۸
	16. نوری، حسین، المستدرک الوسائل، ص۲۵۸
	17. شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، ص۱۳۶
	18. کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، ج۳، ص۳۲
	19. علی بن حسام، علاءالدین، کنزل العمال، ج۹، ص۲۴۴
	20. شیبانی، محمد بن حسن، الجامع الصغیر، ج۱، ص۴۹۱، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱
	21. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۶، ص۲۷۶
	22. عسقلاني، ابن حجر، التهذیب، ج۹، ص۹۴، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵
	23. کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، ص۶۰
	24. حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، ص۷۴
	25. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۴۵
	26. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۶، ص۲۷۴
	27. خالد برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۲، ص۴۱۱، قم، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ق
	28. طوسی، ابی جعفر محمد بن علی، امالی، ص۵۳۵، قم، انتشارات دارالثقافه، ۱۴۱۴
	29. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۴۶۵، قم، ۱۴۱۲
	30. طوسی، ابی جعفر محمد بن علی، امالی، ص۵۳۵
	31. دیلمی، حسن بن ابی‌ الحسن، اعلام الدین، ص۱۹۸، قم، مؤسسة آل البیت (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۸
	32. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۴۶۵
	33. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۶۶۷
	34. شعیری، محمد، جامع الاخبار، ص۱۳۶
	35. حنبل، احمد بن محمد، مسند، ج۲۶، ص۲۹۵، بیروت، دار صادر
	36. ورام، مسعود بن عیسی، مجموعة ورام، ج۲، ص۱۱۵
	37. ورام، مسعود بن عیسی، مجموعه ورام، ج۲، ص۱۱۵
	38. شیخ صدوق، أبی جعفر محمد بن علی ابن الحسین، علل الشرایع، ج۲، ص۳۸۴، قم، انتشارات مکتبة الداوری
	39. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۱۵۲
	40. کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء، ص۳۱
	41. کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء، ص۳۱-۳۲
	42. شیبانی، محمد بن حسن، الجامع الصغیر، ج۲، ص۵۰
	43. علی بن حسام، علاءالدین، کنزل العمال، ج۹، ص۲۴۸
	44. شیخ صدوق، أبی جعفر محمد بن علی ابن الحسین، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعة مدرسین، ج۳، ص۳۵۷
	45. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۶، ص۲۸۵
	46. صدوق، أبی جعفر محمد بن علی ابن الحسین، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۶۹، قم، انتشارات جهان، ۱۳۷۸
	47. قضاعی، محمد بن سلامة، مسند شهاب، تحقیق حمدی عبدالحمید السلفی، ج۲، ص۱۸۴، بیروت، مؤسسه الرسالة، چاپ اول
	48. قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، ج۲، ص۱۱۱۴، دار الفکر
	49. شیخ صدوق، ابی جعفر محمد بن علی ابن الحسین، علل الشرایع، ج۲، ص۳۸۴
	50. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۱۵۱
	51. کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، ص۳۵-۳۶
	52. نجفی، محمد حسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تصحیح شیخ عباس قوچانی، ج۲۹، ص۵۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی
	53. خالد برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۲، ص۴۱۱
	54. راوندی، قطب الدین، الدعوات، ص۱۴۲، قم، مدرسة امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، ۱۴۰۷
	55. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۶، ص۲۸۳
	56. شیخ صدوق، ابی جعفر محمد بن علی ابن الحسین، الخصال، قم، جامعة مدرسین، ۱۴۰۳، ص۱۴۸
	57. علی بن حسام، علاءالدین، کنزل العمال، ج۹، ص۲۴۸
	58. شیبانی، محمد بن حسن، الجامع الصغیر، ج۲، ص۷۵۴
	59. طبرانی، سلیمان بن احمد، معجم الکبری، تحقیق حمدی عبدالحمید السلفی، ج۶، ص۲۳۵، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم
	60. نیشابوری، ابو عبدالله، مستدرک، تحقیق یوسف عبدالرحمان المرعشی، ج۴، ص۱۲۳
	61. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول‌ کافی، ج۵، ص۱۴۳
	62. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، ج۲۴، ص۲۷۶
	63. خالد البرقی، أحمد بن محمد بن، المحاسن، ج۲، ص۴۱۴
	64. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۶، ص۲۷۵
	65. أصحابه خالد البرقی، أحمد بن محمد بن، المحاسن، ج۲، ص۲۱۱
	66. طبرسی، رضی الدین، مکارم الاخلاق، ص۲۷
	67. محدث نوری، حسین، المستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۲۳۱
	68. طبرسی، رضی الدین، مکارم الاخلاق، ص۲۶
	69. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، ج۲۴، ص۳۲۰
	70. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۶، ص۲۸۶
	71. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۶، ص۲۸۵
	72. طبرسی، رضی الدین، مکارم الاخلاق، ص۱۵
	73. ترمذی، ابو عیسی، الشمائل المحمدیه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ص۱۹۰
	74. ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، ج۱، ص۲۷۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۰
	75. حنبل، احمد بن، مسند حنبل، ج۵، ص۱۴۷
	76. خالد برقی، احمد بن محمد بن، المحاسن، ج۲، ص۴۱۵
	77. مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۲، ص۳۲۶
	78. طبرسی، رضی الدین، مکارم الاخلاق، ص۲۲
	79. محدث نوری، حسین، المستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۲۰۷
	80. جزری، ابن اثیر، جامع الاصول من احادیث الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، تحقیق محمد حامد الفقی، بیروت، دار التراث العربی، ج۵، ص۱۰۱، چاپ چهارم، ۱۹۸۴
	81. راوندی، قطب الدین، الدعوات، ص۱۴۱
	82. کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، ص۳۷