سیمای پیامبر اعظم(ص) در آیینة صحیفة سجادیه

سیمای پیامبر اعظم(ص) در آیینة صحیفة سجادیه نویسنده: حجت الاسلام سید جواد حسینی منبع: مجلة  پاسدار اسلام  خرداد ماه 1382، شمارة 19  صحیفة سجادیه مجموعة بی بدیلی است از معارف و حقایق بلند که کلید سعادت دنیا و آخرت را فرا روی انسان قرار می‌دهد. امام زین العابدین و سید ساجدین(ع) در سخت‌ترین شرائط حاکمیت روزگار، در قالب دعا، عالی‌ترین مضامین تربیتی، اخلاقی و عرفانی و علمی و فلسفی و سیاسی اجتماعی را به شیعیان و شاگردان مکتب اهل بیت(ع) آموخته است. دعاهایی که در عین زیبایی و فصاحت و بلاغت از چنان محتوایی برخوردار است که آن را «زبور آل محمد» و اخت القرآن نامیده‌اند. در عظمت این صحیفة سراسر نور و عرفان همین بس که حضرت سجّاد(ع) آن را بر امام باقر(ع) املاء فرموده‌اند و حضرت باقر(ع) در حالی که فرزندش امام صادق(ع) حضور دارد آن را می‌نویسد، و این گنج بی پایان در محضر سه معصوم تنظیم می‌شود و توسط امام باقر(ع) به امام صادق(ع) به ودیعت گذاشته می‌شود و توسط ائمة بعدی، توسط فرزندان زیدبن علی برای شیعیان محافظت و نگهداری می‌گردد. آنچه پیش رو دارید نگاهی است به سیمای نورانی پیامبر خاتم(ص) در آیینة صحیفة نورانی سجادیه؛ امید که ره‌گشایی باشد برای مشتاقان شناخت مقام با عظمت پیامبر اکرم(ص). جایگاه بلند نام پیغمبر(ص) در صحیفة نورانی سجادیه افزون بر این که در برخی دعاها به صورت خاص از مقام‌های والای پیامبر اکرم(ص) و منزلت والای او سخن به میان آمده، در غالب دعاهای صحیفه اسم مبارک آن حضرت و آل طاهرش در جای جای دعاها با احترام برده شده است، کمتر دعایی را می‌توان از حضرت سجّاد پیدا کرد که در آن اسم مبارک پیامبر برده نشده باشد، در برخی دعاها بیش از چند بار این جمله «اللّهم صلّ علی محمّدٍ و آل محمّد» و یا «آله» تکرار شده است. به عنوان نمونه در دعای بیستم، 19 بار، در دعای 42، 12 بار، در دعای 44 و دعای 22، 7 بار، در دعای 14، پنج بار در دعای 21 و 24، هر کدام 4 بار، در دعای 13 و 23، 3 بار، و در دعای 9 و 12 و 16، هر کدام 2 بار این جمله تکرار شده است.و.... این روش حضرت اوّلاً تفسیر صحیح عملی آیه‌ای است که دستور می‌دهد بر محمّد(ص) صلوات بفرستید، در سورة احزاب می‌خوانیم: «إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً؛¹ خدا و فرشتگان بر پیامبر درود می‌فرستند، ای کسانی که ایمان آورده‌اید بر او درود بفرستید و سلام گویید و کاملاً تسلیم(فرمان او) باشید.» حضرت با این روش ثابت می‌کند که روش صحیح صلوات بر نبی همان است که حضرت بیان نموده که آل او در کنارش ذکر شده است و غیر از آن، روش "ابتر" و ناتمام است. ثانیاً در ضمن دعاها در سخت‌ترین شرایط اختناق نام اهلبیت پیغمبر(ص) را که سخت مورد تاخت و تاز و بی مهری بودند زنده نگهداشته و نام آنها را بر زبانها جاری می‌سازد. ثالثاً به مهم‌ترین شرط قبولی و استجابت دعا عمل نموده است، چرا که در روایات فراوانی سفارش شده است که برای استجابت دعا قبل و بعد از آن صلوات بر محمد و آل او بفرستید. امام صادق(ع) فرمود: «لا يَزالُ الدُّعاءُ مَحجوبا حَتّى يُصَلّى عَلى مُحَمَّدٍ و عَلى آلِ مُحَمَّدٍ؛² لایزال دعا در پرده است (و به استجابت نمی‌رسد) مگر (زمانی) که بر محمّد و آلش درود فرستاده شود.» و همچنین فرمود: «هر کس حاجتی دارد در پیشگاه الهی پس باید با محمّد و آل او(دعا را) آغاز کند سپس حاجت خویش را بخواهد سپس با صلوات ختم کند، براستی خدا بزرگوارتر از آن است که آغاز و پایان دعا را قبول فرماید و وسط آن را واگذارد....»³ دعای دوّم و مقامات پیامبر خاتم در دعای دوم با جملات بسیار زیبایی، مقام‌های عالی پیامبر اکرم و منزلت والای آن حضرت را به همراه ویژگی‌های آخرین رسول از سلسلة جلیلة رسولان الهی برشمرده‌اند و ضمن اشاره به رنج‌های فراوان پیامبر اکرم(ص) در خصوص مسائلی همچون دعوت مردم به یکتاپرستی و نصیحت و خیرخواهی، هجرت و جنگ‌ها و ثمرات این جنگ‌ها مطالبی بیان فرموده‌اند و در پایان به مقام شفاعت و درجات اخروی آن بزرگوار اشاره نموده‌اند که به ترتیب مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

• 1- نعمت بزرگ رسالت: از دعاهای آن حضرت پس از ستایش خداوند، درود بر پیغمبر خدا است «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَّ عَلینَا بِمُحَمَّدٍ نَبِیهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ دُونَ الْأُمَمِ الْمَاضِیةِ وَ الْقُرُونِ السَّالِفَةِ، بِقُدْرَتِهِ الَّتِی لَا تَعْجِزُ عَنْ شَی‏ءٍ وَ إِنْ عَظُمَ، وَ لَا یفُوتُهَا شَی‏ءٌ وَ إِنْ لَطُفَ؛⁴ و سپاس خدای را که به سبب وجود محمّد(ص) پیامبرش بر ما منّت نهاد، نه امّت‌های گذشته (و آنها از این نعمت محروم بودند) با قدرتی که از هیچ چیز هر چند بزرگ عاجز نیست و هیچ چیز هرچند کوچک از نظرش مخفی نیست.» راغب می گوید: منّت از ریشه "منّ" به معنای سنگ‌هایی است که با آن وزن می‌کنند و به همین دلیل هر نعمت سنگین و گران‌بهایی را "منّت" می‌گویند که اگر جنبة عملی داشته؛ باشد یعنی کسی عملاً نعمت بزرگی به دیگری بدهد، کاملاً زیبا و ارزنده است و امّا اگر کسی کار کوچک خود را با سخن بزرگ کند و به رخ افراد بکشد، کاری است بسیار زشت. بنابراین منّتی که نکوهیده است به معنای بزرگ شمردن نعمت‌ها در گفتار است امّا منتی که زیبنده است همان بخشیدن نعمت‌های بزرگ است.(5) به همین معنای دوم است آنچه در قرآن دربارة نعمت رسالت آمده که «لَقَدْ مَنَّ اللهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ إِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُواعَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفي ضَلالٍ مُبينٍ؛⁶ خداوند بر مؤمنان منّت نهاد (و نعمت بزرگی به آنها بخشید) هنگامی که در میان آنها، پیامبری از جنس خودشان برانگیخت. که آیات او را بر آنها بخواند و کتاب و حکمت به آنها بیاموزد، اگرچه پیش از آن در گمراهی آشکار بودند». در آیة فوق، سخن از بزرگ‌ترین نعمت الهی، نعمت بعثت پیامبر اسلام به میان آمده است و امام زین العابدین هم در فراز پیش گفته از دعا به این نعمت بزرگ اشاره نموده‌اند. پی‌آمد بعثت از آثار رسالت خاتم پیامبران آن است که امّت محمّد(ص) بهترین امّت و نمونه‌ترین امّت قرار گرفت و در دورة آخر الزّمان بر تمامی امّت‌ها فزونی یافت. امام سجاد(ع) در ادامه می‌فرماید: «فَخَتَمَ بِنَا عَلَی جَمِیعِ مَنْ ذَرَأَ، وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَی مَنْ جَحَدَ، وَ کثَّرَنَا بِمَنِّهِ عَلَی مَنْ قَلَّ؛⁷ پس ما را خاتم همه آفریدگان قرار داد و گواهان بر منکران(و به کرم خود) و در سایة منّتش شما و ما را از آنان که شمارشان فروکاست فزونی بخشید.»
• 2- امین وحی «اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ أَمِينِكَ عَلَى وَحْيِكَ؛⁸ خدایا! پس درود فرست بر محمّد امین وحی.» این فراز اوّلاً عصمت همه جانبة آن حضرت را مورد اشاره قرار داده که پیامبر اکرم(ص) در دریافت و تلقی وحی از مبدأ اعلی و یا جبرئیل در نگهداری و حفظ آن و همچنین ابلاغ و رساندن آن امین و دارای عصمت بوده است چنان که قرآن در آیاتی بر این امر صحّه گذاشته است از جمله فرمود: «وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى؛⁹ و او هرگز از روی هوای نفس سخن نمی‌گوید. آنچه می‌گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست.» و در سورة الحاقه می‌فرماید: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ، لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ، ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ؛¹⁰ [این قرآن کلامی است] که از سوی پروردگار جهانیان نازل شده است. اگر او سخنی دروغ بر ما می‌بست، ما او را با قدرت می‌گرفتیم سپس رگ قلبش را قطع می‌کردیم...» و چون چنین مجازاتی واقع نشده، نشان از عصمت همه جانبة او دارد.
• 3- برگزیدة الهی «وَ نَجِیبِک مِنْ خَلْقِک، وَ صَفِیک مِنْ عِبَادِک؛ و پسندیده از میان خلقت و برگزیده از میان بندگانت می‌باشد». خداوند تمام پیامبران را از میان انسان برگزیده است. چنان که در قرآن کریم در آیات مختلفی به این امر اشاره شده است مانند آیة 33، آل عمران «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ» و مانند آیة 75، حج «اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ» و آیة 47، ص «اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ». و حضرت ختمی مرتبت برگزیده برگزیدگان، و جدا شده از بین جدا شده‌هاست، و جملة دومی «برگزیده از میان بندگانت» شاید اشاره به همین مطلب باشد که آن حضرت از بین بندگان خالص الهی یعنی انبیاء نیز برگزیده است. لذا خود آن حضرت فرمود: «أنا قائدُ المُرسَلينَ؛ من پیشوای پیغمبران هستم.» و در جای دیگر فرمود: «ما خَلَقَ اللّه ُ خَلقاً أفضَلَ مِنّي، وَ لا أكرَمَ علَيهِ مِنّي؛¹¹ خداوند مخلوقی برتر از من و گرامی‌تر (و عزیز کرده‌تر) از من نیافریده است.» آباء و اجداد و امهاتی هم که حامل نور با عظمت پیامبر اکرم(ص) بودند، همه انسان‌های پاکیزه و پاک بودند «حُجورٌ طابَت وَ طَهُرَت»¹² و در واقع خانوادة آنها نیز برگزیدگان الهی بودند، از بین تمامی خانواده‌ها.
• 4- پیغمبر رحمت «اِمامِ الرَّحْمَةِ، وَ قائِدِ الْخَيْرِ، وَ مِفْتاحِ الْبَرَكَةِ، كَما نَصَبَ لِأَمْرِكَ نَفْسَهُ؛¹³ امام و پیشوای رحمت، و قافله سالار نیکی، و کلید برکت بود، همچنان که جان خویش را در راه انجام دادن امر تو به مشقت انداخت.» آن حضرت نه تنها برای مردم عربستان رحمت بود که برای همة جهانیان رحمت و فرشتة نجات بوده است. لذا قرآن کریم می‌فرماید: «ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ؛¹⁴ ما تو را نفرستادیم مگر این که برای جهانیان رحمت باشی.» و خود آن حضرت فرمود: «أيُّها النّاسُ! إنّما أنا رَحمَةٌ مُهداةٌ؛¹⁵ مردم بیدار باشید، همانا من رحمت هدایت شده هستم.» و در آیة دیگر در رابطه با مهربانی آن حضرت و این که تلاش داشت امّت خویش را هدایت نماید می‌خوانیم: «لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ؛¹⁶ به یقین رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج‌های شما بر او سخت است، و اصرار بر هدایت شما دارد، و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.» امّا کلید برکت بودن آن حضرت بیش از آن است که در ضمن یک مقاله بگنجد. فقط اشاره کنیم که با آمدن آن حضرت به دنیا در سال عام الفیل لشکر فیل سوار ابرهه مفتضحانه شکست می‌خورد و همین امر باعث رونق مکه می‌شود و تجارت آن شهر باعث نجات مردم از گرسنگی و قحطی می‌شود که خداوند در سورة فیل و قریش به این امر اشاره کرده است.¹⁷ از برکت وجود آن حضرت است که وقتی وارد خانة حلیمه سعدیه می‌شود آثار برکات در تمام ابعاد زندگی او هویدا می‌شود؟، خوب است جریان را از زبان حلیمه بشنویم. در حضور مادر محمد(ص) خواستم او را شیر دهم پستان چپ خود را - که دارای شیر بود - در دهان او نهادم ولی کودک به پستان راست من بیشتر متمایل بود. آمّا من از روزی که بچه دار شده بودم شیری را در پستان راست خود ندیده بودم. اصرار نوزاد، مرا بر آن داشت که پستان راست بی شیر خود را در دهانش بگذارم، همان دم که کودک شروع به مکیدن کرد، رگ‌های خشک آن پر از شیر شد و این پیشامد موجب تعجب همه حاضران گردید.¹⁸ همو می‌گوید: از روزی که «محمّد» را به خانه خود بردم، روز به روز خیر و برکت در خانه‌ام بیشتر و دارایی و گله‌ام فزون‌تر گردید.»¹⁹ وقتی در کودکی دارای چنان برکاتی باشد یقیناً بعد از بعثت و اتصال با مبدأ اعلا برکات وجود او چندین برابر خواهد شد. چنان‌که داستان‌های فراوانی این مسئله را تأیید می‌کند؛ مانند داستان یوم الدار و برکت پیدا نمودن غذای پذیرایی میهمانی، و مانند داستان برکت یافتن غذای جابربن عبداللّه انصاری که با یک من آرد و یک بزغاله جمعیت کثیری پذیرایی شد و از غذا چیزی کم نشد،و...
• 5 - جذب و دفع برای خدا «عَرّضَ فِيكَ لِلْمَكْرُوهِ بَدَنَهُ،‏ وَ كَاشَفَ فِي الدّعَاءِ إِلَيْكَ حَامّتَهُ،‏ وَ حَارَبَ فِي رِضَاكَ أُسْرَتَهُ،‏ وَ قَطَعَ فِي إِحْيَاءِ دِينِكَ رَحِمَهُ، وَ أَقْصَى الْأَدْنَيْنَ عَلَى جُحُودِهِمْ،‏ وَ قَرّبَ الْأَقْصَيْنَ عَلَى اسْتِجَابَتِهِمْ لَكَ، وَ وَالَى فِيكَ الْأَبْعَدِينَ،‏ وَ عَادَى فِيكَ الْأَقْرَبِينَ؛²⁰ و در راه تو بدنش را هدف مصائب و سختی ها قرار داد، و در راه دعوت به سوی تو با نزدیکانش در افتاد، و برای رضایت تو با قبیله و تبارش به ستیزه برخاست، و در زنده کردن دین تو رشتة خویشاوندی خود را برید و نزدیک‌ترین بستگان خود را به سبب انکار حق، از خویش دور کرد، و دورترین مردم را که پذیرای حق شدند به خود نزدیک ساخت و با بیگانگان به خاطر تو دوستی کرد، و با نزدیکان به خاطر تو دشمنی ورزید.» پیامبر ابوسفیان و ابوجهل‌ها را که از قریش بودند، و ابولهب را که عمویش بود، و همسر او را بخاطر عدم ایمان به یگانگی خدا از خود دور ساخت و سلمان که ایرانی بود و بلال که حبشی بود... جذب خویش نمود تا آن جا که دربارة سلمان فرمود: «سَلمانُ مِنّا اَهْلَ البَیتِ»²¹ این بدان جهت است که برای مردان خدا خویشاوندی در صورتی که با پیوند مکتبی همراه نباشد کمترین ارزشی ندارد ولی برعکس افراد دور افتاده‌ای که از نژاد و اهل زبان آنها نیستند ولی پیوند فکری و اعتقادی و عملی با آنها دارند از بالاترین ارزش برخوردارند. قرآن این حقیقت را دربارة همراهان پیامبر(ص) به عنوان بهترین رستگاری این گونه بیان می‌دارد «لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ؛ هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارد نمی‌یابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند (بلکه دشمن می‌دارند) هرچند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند، آنان کسانی هستند که خدا ایمان را بر صفحة دل‌هایشان نوشته و با روحی از ناحیة خودش آنها را تقویت فرموده، «وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛ و آنها را در باغ‌هایی از بهشت وارد می‌کند که نهرها از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن می‌مانند، خدا از آنها خشنود است و آنان نیز از خدا خشنودند؛ آنها «حزب اللّه»اند، بدانید «حزب اللّه» پیروزان و رستگارانند.»²² و امیر مؤمنان علی(ع) که خود از پیشتازان این افراد است دربارة پیامبر(ص) و یاران او چنین می‌گویند: «وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ أَعْمَامَنَا، مَا يَزِيدُنَا ذَلِكَ إِلَّا إِيمَاناً وَ تَسْلِيماً وَ مُضِيّاً عَلَى‏ اللَّقَمِ وَ صَبْراً عَلَى مَضَضِ الْأَلَمِ وَ جِدّاً فِي جِهَادِ الْعَدُوِّ؛²³ براستی همیشه این‌گونه بود که در رکاب رسول خدا(ص) با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود می‌جنگیدیم، که این مبارزه بر ایمان و تسلیم ما می‌افزود و ما را در جادة (وسیع) حق و صبر و بردباری برابر ناگواری‌ها و جهاد و کوشش برابر دشمن ثابت قدم می‌ساخت» حضرت سجّاد(ع) نیز به این امراشاره دارد که در قسمت یاران مطرح می‌شود. امّا اذیت‌ها و آزارهایی که آن حضرت دید بیش از آن است که در این مقام بتوان بیان نمود. فقط به جمله‌ای از خود آن حضرت بسنده می‌کنیم که فرمود: «مَا أُوذِيَ نَبِيٌّ مِثْلَ مَا أُوذِيتُ؛²⁴ هیچ کس در راه خدا مانند من اذیت و آزار نشد.»
• 6- تبلیغ دلسوزانه با تحمّل مشقات «وَ أَدْأَبَ نَفْسَهُ فِی تَبْلِیغِ رِسَالَتِک وَ أَتْعَبَهَا بِالدُّعَاءِ إِلَی مِلَّتِک وَ شَغَلَهَا بِالنُّصْحِ لِأَهْلِ دَعْوَتِک؛²⁵ و خودش را در راه تبلیغ رسالت و پیام تو خسته کرد، و با فراخواندن به سوی آیین تو خود را به مشقّت افکند و با نصیحت و خیرخواهی کردن برای مؤمنان خود را مشغول ساخت.» راستی در مدّت 23 سال تبلیغ رنج‌های بی‌شماری را تحمّل و بیش از هفتاد جنگ (غزوه و سریه) را برای تبلیغ اسلام و زنده نگهداشتن آن تحمل نموده، به قدری دل‌سوزانه تلاش می‌کرد که حتّی خداوند نیز به او تذکر داد که بنا نیست این همه خود را به زحمت اندازی. «فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا؛²⁶ گویی می‌خواهی به خاطر اعمال آنان، اگر به این گفتار ایمان نیاورند، خود را هلاک کنی.» آن حضرت آن‌قدر دلسوز بود و تلاش می کرد که قومش هدایت شود که گاه توسط همان مردم سنگباران می شد و خون از پای مبارکش جاری بود با این حال می گفت: «اللَّهُمَّ اغفِرْ لِقَومِي فإنّهُم لا يَعلَمُونَ؛²⁷ خدایا قومم را ببخش، براستی آنها (نسبت به مقام رسالت) آگاهی ندارند.»
• 7- هجرت و تحمّل رنج دوری از وطن و خانه خدا راستی دور شدن از مکه بسیار سخت و ناگوار است آنهایی که مکه مشرّف شده‌اند این امر را به خوبی لمس می‌کنند، حال اگر مکه وطن و زادگاه و «مسقط الرأس» انسانی باشد، دور شدن او از آنجا دو چندان ناگوار و تلخ خواهد بود. امّا پیامبراکرم(ص) برای اعتلا و توسعة اسلام تن به این هجرت و هجران داد و حاضر شد سال‌های دوری از وطن و خانه خدا را تحمّل نماید، و در عالم هجرت با جنگ‌ها و مشکلات فراوان دست و پنجه نرم کند، حضرت سجّاد در این باره می‌فرماید: «وَ هَاجَرَ إِلَى بِلَادِ الْغُربَةِ، وَ مَحَلِّ النَّأْيِ عَنْ مَوْطِنِ رَحْلِهِ، وَ مَوْضِعِ رِجْلِهِ، وَ مَسْقَطِ رَأْسِهِ، وَ مَأْنَسِ نَفْسِهِ، إِرَادَةً مِنْهُ لِإِعْزَازِ دِينِكَ، وَ اسْتِنْصَاراً عَلَى أَهْلِ الْكُفْرِ بِكَ؛²⁸ و به سرزمین دور از وطنش و بلاد غربت (یعنی مدینه) هجرت کرد وطنی که محل سکونت و نشو و نمای او بود، و در آنجا به دنیا آمده بود، و بدانجا انس و الفت گرفته بود(همة این‌ها) به خاطر سربلند کردن دین تو، و به خاطر یاری جستن علیه کفر بود. این هجرت که بعد از سیزده سال از بعثت پیامبراکرم(ص) انجام گرفت پی‌آمدها و دستاوردهای فراوانی داشت از جمله توسعه و عزّت یافتن اسلام، و افزون شدن مسلمانان است که امام سجّاد(ع) نیز به آنها به عنوان ره آورد هجرت پیامبراکرم(ص) اشاره نموده است. هجرت پیامبر منشأ برکات فراوانی گشت، تشکیل حکومت اسلامی، قدرت جهانی یافتن مسلمانان، پیروزی‌های پی درپی و... از آن جمله است بدین جهت منشأ تاریخ برای مسلمین قرار گرفت.
• 8 - جهاد و استقامت در حال هجرت «حَتَّى اسْتَتَبَّ لَهُ مَا حَاوَلَ فِي أَعْدَائِكَ، وَ اسْتَتَمَّ لَهُ مَا دَبَّرَ فِي أَوْلِيَائِكَ  فَنَهَدَ إِلَيْهِمْ مُسْتَفْتِحاً بِعَوْنِكَ، وَ مُتَقَوِّياً عَلَى ضَعْفِهِ بِنَصْرِكَ  فَغَزَاهُمْ فِي عُقْرِ دِيَارِهِمْ  وَ هَجَمَ عَلَيْهِمْ فِي بُحْبُوحَةِ قَرَارِهِمْ  حَتَّى ظَهَرَ أَمْرُكَ، وَ عَلَتْ كَلِمَتُكَ، وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ‌؛²⁹ تا جایی که (با استقامت) هرچه دربارة دشمنان تو در سر داشت جامة عمل پوشانید، و آنچه دربارة دوستانت می‌اندیشید به دست آورد. پس در حالی که از تو کمک می‌خواست، و از تو نیرو طلب می‌کرد، به ستیز با دشمنان تو برخاست، پس در دل وطن دشمن با آن‌ها جنگید، و در میان قرارگاهشان بر آنان هجوم برد، تا دین تو آشکار گشت، و کلمة تو (یعنی توحید) برتری یافت، هرچند خوشایند مشرکان نبود.» آنچه دربارة دشمن در سر داشت تسلیم شدن آنان و یا شکست آنان بود که این امر به صورت کامل در سال هشتم هجرت با فتح مکه تحقق یافت، و آنچه برای مسلمانان تلاش داشت همان امنیت و آرامش و عزّت جهانی بود، که آن هم به دست آمد. این ره آوردها نتیجة جنگ‌های متعدد و تلاش‌ها و رنج‌های بی‌شماری بود که پیامبر اکرم(ص) و همراهانش تحمّل کردند، از جنگ بدر و احد و خیبر و خندق گرفته تا فتح مکه و جنگ تبوک.
• 9- پاداش پیامبر در قالب دعا: هر انسان منصفی نگاه اجمالی به زحمات طاقت فرسای پیامبراکرم(ص) و اوصاف نیکوی او داشته باشد بی اختیار دست به دعا برمی‌دارد و از خداوند پاداش نیکو برای او طلب می‌کند هرچند خداوند بدون دعای بندگان نیز پاداش در خور لیاقت آن حضرت به او عنایت می‌کند، امّا دعای بندگان هم پاداش و ثواب برای خود آنان دارد و نوعی همراهی با اهداف آن حضرت تلقی می‌شود و هم باعث ترفیع درجة آن حضرت در پیشگاه الهی می‌گردد، بر همین اساس است که حضرت سجّاد عرضه می‌دارد. «  اللَّهُمَّ فَارْفَعْهُ بِمَا كَدَحَ فِيكَ إِلَى الدَّرَجَةِ الْعُلْيَا مِنْ جَنَّتِكَ حَتَّى لَا يُسَاوَى فِي مَنْزِلَةٍ، وَ لَا يُكَافَأَ فِي مَرْتَبَةٍ، وَ لَا يُوَازِيَهُ لَدَيْكَ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ، وَ لَا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ؛ خدایا! در برابر زحماتی که برای تو متحمّل شد او را به بالاترین درجات بهشت برسان، تاجایی که هیچ کس با او برابر نباشد، و در هیچ مرتبه‌ای با وی هم رتبه نگردد، و در نزد تو هیچ ملک مقربی و هیچ پیامبر مرسلی با او برابری نکند. « وَ عَرِّفْهُ فِي أَهْلِهِ الطَّاهِرِينَ وَ أُمَّتِهِ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ حُسْنِ الشَّفَاعَةِ أَجَلَّ مَا وَعَدْتَهُ  يَا نَافِذَ الْعِدَةِ، يَا وَافِيَ الْقَوْلِ، يَا مُبَدِّلَ السَّيِّئَاتِ بِأَضْعَافِهَا مِنَ الْحَسَنَاتِ إِنَّكَ‌ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ‌؛ نیکویی(و قبول) شفاعت او را دربارة اهل بیت پاکش و امّت مؤمنش بیش از آن چه (به ما) وعده فرموده‌ای به او بنما و معرّفی کن، ای کسی که وعده‌هایت نافذ است! ای کسی که به قولت وفا می‌کنی! ای کسی که بدی‌ها را به چندین برابر به خوبی مبدّل می‌سازی! به راستی که تو بخشنده و بزرگی.»³⁰

• 10 - یاد یاران: تمجید از بستگان و یاران با وفای هر فرد، تمجید از خود او به حساب می‌آید، در همین راستا امام سجّاد(ع) در یکی از دعاهای خود بر یاران و پیروان تمامی پیروان از جمله پیامبر خاتم درود و سلام می‌فرستد و از آن‌ها تمجید می‌کند و می‌فرماید: «خدایا! و (درود فرست بر) پیروان رسولان و تصدیق کنندگان ایشان از اهل زمین که ندیده ایمان آوردند و در آن هنگام که دشمنان با تکذیب رسولان به دشمنی برخاستند، امّا مؤمنان با عمق ایمان مشتاقانه به سوی رسولان روی آوردند. در هر عصر و زمانی که رسولی فرستادی و برای اهل آن زمان، راهنمایی فرا راهشان نهادی از زمان آدم(ع) تا زمان محمّد(ص) که درود خدا - بر او و دودمانش باد - از امامان هدی و پیشوایان اهل تقوا - که بر همة آن‌ها درود باد - خداوندا! پس تمام آن ها را مشمول آمرزش و خشنودی خویش گردان.» « اللَّهُمَّ وَ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ خَاصَّةً الَّذِینَ أَحْسَنُوا الصَّحَابَةَ وَ الَّذِینَ أَبْلَوُا الْبَلَاءَ الْحَسَنَ فِی نَصْرِهِ وَ کانَفُوهُ، وَ أَسْرَعُوا إِلَی وِفَادَتِهِ، وَ سَابَقُوا إِلَی دَعْوَتِهِ، وَ اسْتَجَابُوا لَهُ حَیثُ أَسْمَعَهُمْ حُجَّةَ رِسَالاتِهِ؛ خدایا! به ویژه یاران محمّد، آن کسانی که به خوبی از عهدة وفاداری به او برآمدند، و آنان که در یاریش خوب سعی نمودند و حمایت کردند و در هنگام تنهایی آن حضرت به سرعت به سوی او شتافتند و به او توان بخشیدند و در پذیرش دعوتش از یکدیگر سبقت جستند و چون حجّت و دلیل رسالت‌های خویش را به گوش آن‌ها رساند، او را پذیرا گشتند و اجابت نمودند. «وَ فَارَقُوا الْأَزْوَاجَ وَ الْأَوْلَادَ فِی إِظْهَارِ کلِمَتِهِ، وَ قَاتَلُوا الْآبَاءَ وَ الْأَبْنَاءَ فِی تَثْبِیتِ نُبُوَّتِهِ، وَ انْتَصَرُوا بِهِ، وَ مَنْ کانُوا مُنْطَوِینَ عَلَی مَحَبَّتِهِ یرْجُونَ‏ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ فِی مَوَدَّتِهِ، وَ الَّذِینَ هَجَرَتْهُمْ الْعَشَائِرُ إِذْ تَعَلَّقُوا بِعُرْوَتِهِ، وَ انْتَفَتْ مِنْهُمُ الْقَرَابَاتُ إِذْ سَکنُوا فِی ظِلِّ قَرَابَتِهِ؛³¹ و در راه آشکارا نمودن دعوت آن حضرت، از همسر و فرزندان خویش دست شستند و با پدران و فرزندان خود برای تثبیت نبوت آن حضرت جنگیدند و به برکت وجود او بر دشمن غالب گشتند و (درود فرست بر) آنان که مهر او را در دل داشتند و در دوستی ورزیدن به او تجارتی پرسود و بی زوال را امید داشتند و (درود فرست بر) آنان که وقتی دل به او دادند فامیل و عشیره‌های ایشان از آنان دوری کردند و زمانی که در سایة قرابت و نزدیکی آن حضرت مسکن گزیدند، نزدیکان آنان پیوند قرابت را بریدند.»(30) حضرت با ظرافت اوصافی را ذکر می‌نماید که یاران واقعی پیامبراکرم(ص) را از منحرفین و منافقین و...جدا می‌سازد، مانند: به خوبی از عهدة وفاداری برآمدند، در یاری حضرت نهایت تلاش نمودند...و در پایان در حق یاران حقیقی و واقعی پیامبر این‌گونه دعا فرموده است: «خدایا! پس از نظر دور مدار برای یاران محمّد آنچه را برای تو و در راه تو از کف دادند، آنان را با خشنودی خویش، خشنود ساز و (به آنان پاداش عطا فرما) به خاطر جمع کردن مردم به دور دین تو، و این که با رسول تو در دعوت مردم به سوی تو همراهی کردند، و هم چنین به ایشان پاداش ده به خاطر هجرتی که برای تو کردند و از قوم خود دور افتادند و از زندگی راحت و فراخ به سختی گرفتار شدند و آن کسان بسیار را که برای عزّت بخشیدن به دین تو ستم ها دیدند.»

پی نوشت‌ها:

1. سورة احزاب، آیة 56.
2. الکافی، ج 2، ص 491، ح 1؛منتخب میزان الحکمه، محمدی ری شهری، دارالحدیث، 2، ص 183.
3. مکارم الاخلاق، ج 2، ص 19، ح 2040 و منتخب میزان الحکمه، همان، ص 183.
4. صحیفه کامل سجادیه، ترجمه علیرضا جعفری، انتشارات نبوع، ص 46 دعای دوم و تفسیر نمونه، ج 2، ص 183.
5. راغب اصفهانی، مفردات راغب.
6. سورة آل عمران، آیة 164.
7. صحیفة سجادیه.
8. همان.
9. سورة نجم، آیات 3 و 4.
10. سورة الحاقه، آیات 43 - 44..
11. منتخب میزان الحکمه، سید حمید حسینی، دارالحدیث، دوم، ص 495 و کنزالعمّال حدیث 31883..
12. همان، ص 496 و عیون اخبارالرضا(ع)، ج 1، ص 262، حدیث 22..
13. صحیفة سجّادیه، همان، ص 46 - 48.
14. سورة انبیاء، آیة 107..
15. منتخب میزان الحکمه، همان، ص 495؛ الطبقات الکبری، ج 1،ص 192. 16. سورة توبه، آیة 128..
16. ر - ک به تفسیر و توضیح سوره فیل و قریش.
17. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 15، ص 345، فروغ ابدیت، چاپ بیستم، ص 160..
18. مناقب ابن شهرآشوب، ج 1، ص 24.
19. صحیفة سجادیه،ص 48.
20. تفسیر نمونه، ج 27، ص 456.
21. سورة مجادله، آیة 22. 23. نهج البلاغه، محمد دشتی، خطبه 56، ص 74.
22. منتخب میزان الحکمه، همان، ص 499، کنزالعمّال، ح 5818. 25. صحیفه سجادیه، ص 48. 26. سورة کهف، آیة 6.
23. منتخب میزان الحکمه، ص 499. 28. صحیفه سجادیه، ص 48. 29. همان، پایان دعای دوم. 30. صحیفه سجادیه، دعای چهارم. 31. همان.