نقش حاملان قرآن در گسترش و نهادینه سازی اهداف پیامبر اسلام(ص)

سرانجام، آن حضرت توانست با زدودن شرک و بت‌پرستي از جامعة جاهلي، آهنگ توحيد و نوای قرآن را بر فضای جزیرةالعرب طنين‌انداز نماید و امت واحده‌ای مبتني بر جهان‌بيني توحيدی با محوریّت قرآن پدید آورد. بي‌گمان در تحقق این طرح بزرگ قرآني که هدف مهم دعوت رسول‌الله بود، هریك از حاملان قرآن به فراخور اهتمام و تلاش خود به ایفای نقش مي‌پرداختند و پيامبر خدا(ص) را یاری مي‌کردند.

هدف این پژوهش، تبيين برنامه‌های پيامبر(ص) برای پایه‌گذاری جامعة قرآني و بررسي نقش حاملان قرآن در حوادث عصر نبوّت است و بر دو مسئله تأکيد دارد: 1. تبيين برنامه‌های پيامبر(ص) برای تأسيس جامعة قرآني و 2. تحليل نقش جامعة قرآني در رویدادهای عصر نبوت، ترویج معارف قرآني در جامعه و گسترش رسالت نبوی.

بر این اساس، این پرسش مطرح مي‌شود که جایگاه و عملکرد جامعة قرآني در گسترش اهداف رسالت دیني پيامبر اسلام چگونه بوده است؟ فرضية این پژوهش، آن است که رسول خدا(ص) دعوت خویش را با ایجاد تشکيلات گسترده و فراگير قرآني به نتيجه رسانيد و حاملان قرآن، بازوان عمل کنندة ایشان در بيشتر حوادث عصر رسالت بوده‌اند.

این پژوهش از نوع تاریخي است که در مرحلة گردآوری اطلاعات با تکيه بر منابع اصلي تاریخ اسلام در حوزه‌های منابع تاریخي، رجالي، تفسيری و قرآني به روش کتابخانه‌ای و در مرحلة تبيين و بررسي با رویکردی توصيفي- تحليلي سامان یافته است.

در بررسي پيشينة موضوع با چشم پوشي از تأليفات اخيری که در تاریخ قرآن کریم با همين عنوان از سوی کساني مانند حجتي(1373)، معرفت(1375) و راميار(1379) انجام گرفته است، پژوهش‌های دیگر بيشتر بر تفاسير قرآن، علوم قرآني، مفاهيم مختلف قرآن، چگونگي جمع‌آوری و تدوین قرآن کریم، منشاء اختلاف قرائات در قرآن، قرِّاء سبعه و قرئات ایشان، متمرکز شده‌اند.

به عنوان نمونه مي‌توان به آثار احمدرضا نوازني(1372)، بررسي چگونگي جمع‌آوری و تدوین قرآن کریم از عصر پيامبر(ص) تا عصر عثمان (پایان‌نامة کارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي اراک)؛ فاطمه هاشمي(1372)، منشاء اختلاف قرائات در قرآن(پایان نامة کارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران)؛ محمدعلي لساني فشارکي(1372)، قراء سبعه و گزارش و بررسي قرائات ایشان(رسالة دکتری، دانشگاه تهران) اشاره کرد.

همچنين، پایان‌نامه‌های کارشناسي ارشد متعددی با عنوان جمع و تدوین قرآن در دانشکدة الهيات تهران، مانند داود مصطفوی(1354)، غلامرضا عليرضایي(1350)، احمد فغاني(1368)، نادر مجتبي ثمرین(1369) و مریم ایماني خوشخو(1370) نوشته شده‌اند.

بنابراین در حد ِّ تتبع نویسنده، موضوع خاصّ این مقاله از سوی پژوهشگران مورد توجه قرار نگرفته است.

ازاین‌رو، بررسي نقش جامعة قرآني، گروه برجستة حامي و فعال در رویدادهای آغازین اسلام و جامعة اسلامي ضرورتي است که در این مقاله به آن مي‌پردازیم. تبيين نقش این گروه زبده و کارآمد در ترویج آیات قرآن و اهداف پيامبر اسلام(ص) در جامعة جاهلي و تأسيس و تثبيت جامعة اسلامي و گسترش فرهنگ قرآني، این مقاله را از دیگر پژوهش‌ها متمایز مي‌کند.

2. تعریف مفهومی

حاملان یا جامعة قرآني صدر اسلام در حيات رسول‌الله(ص) در تعریف خاص همان حافظان، قاریان و آموزش دهندگان قرآن بودند که مأموریت تبليغي داشتند و تنها فراگيران شخصي قرآن نبودند، اما در مفهوم عام آن شامل حافظ، قاری، مُبلِّغ، مفسّر، فقيه، کاتب، جامع و مُدَو ِّن قرآن، غالب چهره‌ها و گروندگان شاخص اوليه به اسلام و یاران برجستة پيامبر(ص) بودند که هرکدام به نوعي خدمات ارزنده‌ای را در مسير اهداف قرآن و در روند تحولات تاریخ اسلام انجام داده‌اند.

اسامي این حاملان در کتاب‌های تاریخ، انساب و تاریخ قرآن به طور مشخص با ویژگي قرآني در یکي از عناویني که پيشتر بيان شد، آمده است. به عبارتي، حاملان بخشي از صحابة برجسته و مؤثر و در هستة مشاوران، حاميان و فعالاني بودند که یاوران یا حواریون پيامبر(ص) در نشر قرآن در ميان مردم به شمار مي‌رفتند و در تشکيلات قرآني که برای دعوت طراحي شده بود، نقش مؤثری در فراگير شدن دعوت (Placeholder1) (Placeholder2)در پرتو کوشش آنان در تشکيلات قرآني پيامبر(ص) زمينة گسترش اسلام در جامعة جاهلي فراهم شد. این گروه که با ویژگي قرآني و صحابي ممتاز شدند و در عصر نبوّت با مدیریت پيامبر(ص) از همگرایي مطلوبي برخوردار بودند در آموزش دیني جامعه، نشر قرآن، مأموریت‌ها، فرماندهي جنگ و دیگر حوادث زمان مؤثر بودند.

3. پایه‌گذاری جامعة قرآنی از سوی رسول خدا(ص)

یکي از برنامه‌های رسول‌الله(ص) در برابر مخالفت‌های مشرکان با دعوت الهي او، حفظ و صيانت از قرآن کریم و نشر این پيام آسماني در جامعه بود تا با فراگيرشدن آن، صدای کفر و شرک به خاموشي گراید. یکي از راه‌های تحقق این هدف به خاطر سپردن آیات قرآن بود که خود آن حضرت اهتمام زیادی به این امر داشت.

همان‌گونه که اشاره شد، حاملان قرآن همان چهره‌های شاخص مؤثر در دوران نبوّت به عنوان بازوان و نيروهای عمل کننده در کنار رسول خدا(ص) در تحقق اهداف وی به ایفای نقش مي‌پرداختند. در واقع، گروه مقاومت اوليه نهضت بيداری اسلامي پيامبر گرامي(ص) را تشکيل مي‌دادند که نقشي چند وجهي برعهده داشتند. آنان هم مُبلِّغ و مُروّج دیني و فرهنگي بودند، هم مجاهد و رزمندة عرصة جهاد با دشمن، هم معلِّم و مربّي و هم کارگزار و مأمور انجام مسئوليت‌های سياسي و حکومتي. فعاليت‌های این گروه را مي‌توان در دو دورة مکه و مدینه بررسي کرد.

4-1. دوران مکه

منابع

1.  القر ن الکریم، طهران: اسوه، 1409ق
2. ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن علي بن محمد الجزری، اُسد الغابة في معرفة الصحابة، بیروت: دارالفکر، 1409ق
3. ابن‌الجزری، ابوالخیر محمد بن محمد، النشر في القرائات العشر، تجدید نظر علي محمد ضباع، قاهره: مطبعة مصطفي محمد، بي‌تا
4. ابن‌الجزری، محمد بن محمد، غایة النهایة في طبقات القرّاء، قاهره: مطبعة مکتبة الخانجي، 1351ق
5. ابن‌خلدون، عبدالرحمن، مقدمة ابن‌خلدون، محقق عبدالله محمد الدرویش، دمشق: دار یعرب، 1425ق
6. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، تقدیم احسان عباس، بیروت: دار صادر، 1418ق
7. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبادالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1410ق
8. ابن‌ضریس بجلي، محمد بن ایوب، فضائل القرآن و ما انزل من القرآ ن بمکه و ما انزل بمدینة، دمشق: دارالفکر، 1408ق
9. ابن‌عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله، الاستیعاب في معرفة الاصحاب، تحقیق علي محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل، 1412ق
10. ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر الدمشقي، البدایة و النهایة، بیروت: دارالفکر، 1407ق
11.  ابن‌کثیر، القرشي الدمشقي، فضائل القرآن، بیروت: دار احیاء الکتب العربیة، بي‌تا
12.  ابن‌‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران: اساطیر.
13. ابن‌هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفي السقا، ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شالبي، بیروت: المکتبة العلمیة، بي‌تا.
14. ابوسلیمان، صابر حسن محمد، اضواء البیان في تاریخ القرآن، الریاض: دار عالم الکتب، 1420ق.
15.  ابوعبید، قاسم بن سلام، فضائل القرآن، تحقیق وهبي سلیمان غاوجي، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1426ق.
16.  البخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، اعتني به عزالدین ضلّي، عمادالطیار و یاسر حسن، بیروت: مؤسسة الرساله ناشرون، 1431ق.
17.  ترمذی، ابي‌عیسي محمد بن عیسي، سنن الترمذی، تخریج و ترقیم و ضبط صدقي جمیل العطار، بیروت: دارالفکر، 1428-1429ق.
18.  جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تصحیح محمدرضا آشتیاني، تهران: اسوه، 1378.
19.  حجتي، محمدباقر، پژوهشي در تاریخ قرآن، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1373.
20.  حرعاملي، محمد بن الحسن، تفصیل وسائل الشیعة الي تحصیل مسائل الشرعیة، بیروت: مؤسسة آل البیت الحیاء التراث، 1413ق.
21.  خلیفه بن خیاط ملقب به شباب، تاریخ، محقق مصطفي نجیب نوّاز، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.
22.  خویي، ابوالقاسم، البیان في تفسیر القرآن، نجف اشرف: مطبعة الآداب، 1385.
23.  دارمي، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن الدارمي، تحقیق اسد داراني و حسین سلیم، عربستان سعودی: دارالمغني للنشر و التوزیع، 1412ق.
24.  ذهبي، الامام الحافظ شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق مصطفي عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1425ق.
25.  الامام الحافظ شمس‌الدین محمد، معرفة القرّاء، تحقیق محمد سید جادالحق، بي‌جا: دارالتألیف، بي‌تا.
26.  ذهبي، ابوعبدالله شمس الدین محمد، تذکرة الحفاظ ، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.
27.  رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر، 1379.
28.  الزرکشي، محمد بن عبدالله، البرهان في علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفة، 1410ق.
29.  الزنجاني، ابوعبدالله، تاریخ القرآن، تهران: منظمه الاعلام الاسلامي، 1404ق.
30.  السبزواری، محمد بن محمد، جامع الاخبار او معارج الیقین في اصول الدین، تحقیق علاء آل جعفر، قم: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، بي‌تا.
31.  السجستاني، ابوبکر بن ابي‌داود، کتاب المصاحف، قاهره: الفاروق الحدیثة للطباعة و النشر، 1423ق.
32.  سیوطي، جلال‌الدین عبدالرحمن، الاتقان في علوم القرآن، الطبعة الثانیة، بیروت: دارالکتب العربي، 1421ق.
33.  شیباني، احمد بن محمد، مسند احمد بن حنبل، تحقیق: شعیب الارنؤوط و دیگران، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1421ق.
34.  شیخ صدوق، ابي‌جعفر محمد بن علي، الخصال، تحقیق علي اکبر الغفاری، قم: جامعة المدرسین، 1362.
35.  طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری و هو تاریخ الرسل و الملوک، مراجعه صدقي جمیل العطار، الطبعة الثانیة، بیروت: دارالفکر، 1423ق.
36.  طوسي، ابوجعفر محمد بن حسن، الامالي، قم: دارالثقایة، 1414ق.
37.  عسقلاني، احمد بن علي بن حجر، الاصابة في تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علي‌محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.
38.  عسقلاني، احمدبن علي بن حجر، فضائل القرآن، بیروت: دار و مکتبة الهلال، 2003م.
39.  غزالي، الامام ابي‌حامد محمد، احیاء علوم الدین، بیروت: دار ابن حزم، 1426ق.
40.  الفضلي، عبدالهادی، القرائات القرآنیه، الطبعة الثالثة، بیروت: دارالقلم، 1405ق.
41.  قاضي ابرقوه، رییع‌الدین اسحاق بن محمد همداني، سیرت رسول الله، تحقیق اصغر مهدوی، تهران: خوارزمي، 1377.
42.  قیسي، مکي بن ابي‌طالب حموش، الابانة في معاني القارائات، تحقیق عبدالفتاح اسماعیل شلبي، قاهره: مطبعة الرسالة، بي‌تا.
43.  کتاني، محمد عبدالحي، نظام الحکومة النبویة المسمي التراتیب الاداریة، تحقیق عبدالله خالدی، الطبعة الثانیة، بیروت: شرکة دارالارقم بن ابي‌الارقم، بي‌تا.
44.  کلیني، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافي، تصحیح علي اکبر غفاری، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
45.  المتقي الهندی، علاءالدین علي، کنز العمال في سنن الاقوال والافعال، تحقیق محمود عمر الدمیاطي، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.
46.  مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر، 1410ق.
47.  مسعودی، ابي‌الحسن علي بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، شرح محمد قُمیحَه، الطبعة الثانیة، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1425ق.
48.  مسلم بن الحجاج النیسابوری، صحیح مسلم، اعتني به یاسر حسن، عزالدین ضلّي و عمادالطیار، بیروت: مؤسسة الرسالة ناشرون، 1430.
49.  معرفت، محمدهادی، تاریخ قرآن، تهران: سمت، 1375.
50.  مقدسي، ابوشامه، المرشد الوجیز الي علوم تتعلق بالکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1424ق.
51.  مقدسي، مطهر بن طاهر، البدء والتاریخ، بي‌جا: مکتبة الثقافة الدینیة، بي‌تا.
52.  نویسندة ناشناس، مقدمتان في علوم القرآن: مقدمة کتاب المباني و مقدمه ابن عطیه، تصحیح عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره: دارالصاوی، 1392ق.
53.  منذری، حافظ زکي‌الدین عبدالعظیم، مختصر صحیح مسلم، ریاض: دارالسلام للنشر و التوزیع، 1423ق.
54.  موسي‌بن عقبه، ابي‌محمد، المغازی النبویة، تحقیق حسین مرادی نسب، قم: منشورات ذوی القربي، 1424ق.
55.  النووی، محیي‌الدین یحیي بن شرف، التبیان في آداب حملة القرآن، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1421ق.
56.  واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسادن جونس، الطبعة الثلاثة، بیروت: مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، 1409ق.
57.  یعقوبي، احمدبن ابي‌یعقوب، تاریخ الیعقوبي، بیروت: دارصادر، بي‌تا.

1.مائده: 67، 92، 97؛ نور:54؛ عنکبوت: 18.