اصول حاکم بر زندگی پیامبر(ص)
پدید آورنده: محمد محمدی ری شهری
منبع: سیرة پیامبر خاتم صلی‌الله علیه وآله، ج 1، ص27تا64
پرسش:
چه اصولی بر سبك زندگى پيامبر(ص) حاکم بود؟
پاسخ:
براى كشف اصول حاكم بر زندگى پيامبر(ص)، نه تنها مطالعة جامع و دقيق سيرة نبوى و رهنمودهاى ايشان در بارة سبك زندگى ضرورى است، بلكه بايد به سيرة اهل بيت ايشان و رهنمودهاى آنان در اين زمينه نيز توجّه داشت؛ زيرا بر پاية حديث متواتر ثقلين و ديگر توصيه‌هاى پيامبر خدا(ص)، زندگى اهل بيت عليهم السلام در واقع، امتداد زندگى پيامبر خدا(ص) است. بنا براين، سيرة آنان، سيرة پيامبر(ص)، و رهنمودهاى آنان در بارة زندگى، حاكى از شيوة عملى و سبك زندگى ايشان است.
بر اين اساس و با در نظر گرفتن سيرة خاندان رسالت و رهنمودهاى آنان، مى‌توان برجسته‌ترين اصول حاكم بر سيرة نبوى و سبك زندگى خاندان رسالت را در دوازده اصل خلاصه كرد:
۱ . هماهنگى با عقل و فطرت
نخستين اصل و مهم‌ترين اصلِ حاكم بر سيرة نبوى، خردورزى و هماهنگىِ اخلاق و رفتار و سبك زندگى پيامبر(ص) با موازين فطرى، عقلى و علمى است.
اين اصل، در واقع، مبدأ و ريشة ساير اصول سيرة پيامبر خدا(ص) است؛ زيرا همة آنها با تأمّل، به اين اصل اساسى باز مى‌گردند. از پيامبر(ص) نقل شده كه فرمود:
«سَيِّدُ الأَعمالِ فِى الدّارَينِ العَقلُ؛
1 سَرور كارها در دو سراى، خردورزى است».
اين سخن، بدان معناست كه هيچ كارى به اندازة تعقّل و خردورزى، ارزشمند نيست؛ بلكه خردورزى است كه ميزان ارزش هر كارى را تعيين مى‌كند و به همين جهت، پاداش روز جزا به اندازة نقش عقل (خِرَد) در انجام اعمال است. در حديثى از امام صادق عليه السلام است كه فرمود:
«إنَّ الثَّوابَ عَلى قَدرِ العَقلِ؛
2 پاداش، به اندازة خِرَد است».
اين نكته نيز شايان توجّه است كه يكى از مهم‌ترين ويژگى‌هاى پيامبر خدا(ص)، برخوردارى از كمال عقل و خِرَد است. امام صادق عليه السلام مى‌فرمايد:
«وَ لا بَعَثَ اللّه رَسولاً وَ لا نَبيّاً حَتّى يَستَكمِلَ العَقلَ وَ يَكونَ عَقلُهُ أفضَلَ مِن عُقولِ جَميعِ اُمَّتِهِ؛
3 خداوند، هيچ پيامبرى و فرستاده‌اى را بر نينگيخت، مگر آن زمان كه خِرَدش كامل گشت و خِرَدش از خِرَد همة امّتش بيشتر بود.»
پيامبر خاتم(ص)، افضل انبيا و اعقل آنها بود. از اين رو، سيرة ايشان، خردمندانه‌ترين الگوى اخلاقى و رفتارى است:
۱ ـ ۱. جايگاه خِرَد در سيرة نبوى
نخستين دستاورد مطالعة دقيق سیرة پیامبر(ص) براى هر محقّقِ منصفى، رسيدن به اين نتيجه خواهد بود كه سيره و سنّت پيامبر خاتم(ص) هماهنگ با فطرت، عقل و علم است
4 و ايشان، تحت تعليم و تربيت مستقيم الهى به بالاترين مراتب كمال انسانى دست يافته است.
۱ ـ ۲. معيار ارزيابى گزارش‌هاى منسوب به پيامبر(ص)
با در نظر گرفتن جايگاه خِرَد در سيرة نبوى، مى‌توان گفت كه موافقت يا مخالفت با احكام قطعى و روشن عقل و فطرت، يكى از معيارهاى اساسىِ نقد و ارزيابىِ گزارش‌هاى منسوب به پيامبر خدا(ص) است. بنا بر اين، گفتار يا رفتارى كه به پيامبر(ص) نسبت داده شود و عقل و علم، آن را نادرست مى‌دانند، واقعيت ندارد. پيامبر خدا(ص) خود در حديثى به اين معيار اشاره نموده است:
«إذا سَمِعتُمُ الحَديثَ عَنّى تَعرِفُهُ قُلوبُكُم وَ تَلينُ لَهُ أشعارُكُم وَ أَبشارُكُم، وَ تَرَونَ أ نَّهُ مِنكُم قَريبٌ فَأَنَا أولاكُم بِهِ، وَ إذا سَمِعتُمُ الحَديثَ عَنّى تُنكِرُهُ قُلوبُكُم وَ تَنفِرُ مِنهُ أشعارُكُم وَ أَبشارُكُم وَ تَرَونَ أنَّهُ مِنكُم بَعيدٌ فَأَنَا أبعَدُكُم مِنهُ؛
5 هر گاه حديثى از قول من شنيديد كه دل‌هايتان به [درستىِ] آن گواهى داد و موها و پوست بدنتان آن را خوش داشت و ديديد كه به شما نزديك است، بدانيد كه من از شما به آن سخن نزديك‌ترم (آن را من گفته‌ام)؛ امّا اگر از قول من، حديثى شنيديد كه دل‌هايتان با آن آشنا نبود و موها و پوست بدنتان از آن گريزان گرديد و ديديد كه از شما دور است، بدانيد كه دورى من از آن سخن، بيشتر است تا دورى شما از آن.
گفتنى است هر گفتار و رفتارى را كه عقل و علم، به بطلان آن حكم كنند، نمى‌توان به پيامبر(ص) نسبت داد؛ امّا نسبت دادن هر گفتار و رفتار صحيحى به ايشان نيز صحيح نيست؛ بلكه هماهنگى با عقل، تنها يك قرينه است كه در كنار ساير قرائن مى‌تواند موجب اثبات درستىِ نسبت يك گفتار يا رفتار به پيامبر(ص) باشد.
اين نكته نيز در خور توجّه است كه تنها در صورتى اين معيار مى‌تواند دليل نادرست بودن انتساب يك حديث به اهل بيت عليهم السلام باشد كه مخالفت آن با علم و عقل، صد در صد قطعى باشد، و از آن جا كه تشخيص اين معنا در بسيارى از موارد بسيار مشكل است، پيامبر خدا(ص) مى‌فرمايد:
«إنَّ حَديثَ آلِ مُحَمَّدٍ صَعبٌ مُستَصعَبٌ،
6 لا يُوِنُ بِهِ إلاّ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ، أو نَبىٌّ مُرسَلٌ، أو عَبدٌ امتَحَنَ اللّه قَلبَهُ لِلإِيمانِ، فَما وَرَدَ عَلَيكُم مِن حَديثِ آلِ مُحَمَّدٍ فَلانَت لَهُ قُلوبُكُم وَ عَرَفتُموهُ، فَاقبَلوهُ، وَ مَا اشمَأَزَّت مِنهُ قُلوبُكُم وَ أَنكَرتُموهُ، فَرُدُّوهُ إلَى اللّه وَ إلَى الرَّسولِ وَ إلَى العالِمِ مِن آلِ مُحَمَّدٍ
؛
7 حديث خاندان محمّد، دشوار و دشوارياب است، آن سان كه بِدان ايمان نمى‌آورد، مگر فرشتة مقرّب يا پيامبرِ فرستاده شده و يا بنده‌اى كه خداوند، دلش را براى ايمان، خالص كرده است. پس، هر حديثى كه از خاندان محمّد به شما رسيد و بر دلتان نشست و آن را آشنا يافتيد، بپذيريدش، و هر حديثى كه دل‌هايتان از آن رميد و ناآشنايش يافتيد، آن را به خدا و پيامبر و به عالِمى كه از خاندان محمّد است، باز گردانيد.»
بنا بر اين ، در اين گونه موارد، هرچند پذيرفتن سخن منسوب به اهل بيت عليهم السلام لازم نيست، ولى انكار آن نيز صحيح نيست؛ بلكه بايد معنا و مقصود آن را به اهل بيت عليهم السلام وا گذاشت.
۱ ـ ۳. تعميم و توسعة سيرة نبوى
اصالت دادن به خردورزى در سبْك رفتار پيامبر خدا(ص)، مى‌تواند مبناى تعميم و توسعة سيرة ايشان در انواع رفتارهاى خردمندانه به حسب مقتضيّات زمان و مكان باشد.
به بيان ديگر، اساس سيرة نبوى، قرآن كريم است كه مردم را به خردورزى در همة امور دعوت كرده است و از آنها خواسته كه هرچه را عقل، «معروف (شايسته)» مى‌داند، انجام دهند و از هرچه به نظر عقل، «مُنكر (ناشايست)» است ، اجتناب نمايند. از سوى ديگر، پيامبر(ص)، نخستين كسى بود كه اين دعوت را به طور كامل اجابت كرد و بدين جهت، سيرة او، بهترين الگوى زندگى است؛ امّا چنان كه پيش از اين اشاره شد، در پاره‌اى از موارد، زمان و مكان در سبك رفتار پيامبر(ص) نقش داشته‌اند و از اين رو، يكى از مهم‌ترين اصول تعميم و توسعة سيرة پيامبر(ص)، رعايت موازين عقلى و علمى است.
افزون بر اين، پيامبر اكرم(ص) واجبات و محرّمات ويژه به خود داشته است كه در قرآن كريم و احاديث به آنها اشاره شده است؛ واجباتى مانند: تهجّد شبانه و نماز شب، نيكى در برابر بدى، قيام به تنهايى و پايدارى در برابر دشمن، و محرّماتى مانند: مصرف زكات براى خود و خاندانش كه در كتاب‌هاى فقهى به آنها پرداخته شده است.
8
همچنين گاه برخى امور براى پيامبر خدا(ص) مباح و حلال بوده ؛ امّا براى ديگران جايز نبوده است. روشن است كه بسيارى از اين كارها، در راستاى نگاهداشت و ارتقاى روزافزون ظرفيت معنوى در آن وجود شريف و والا بوده؛ چرا كه انجام وظايف سنگين نبوّت، به اين رياضت‌هاى شرعى نياز داشته است و به فرموده قرآن: «إِنَّ لَكَ فِى النَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلاً؛
9 كارهاى تو در روز، بسيار است». البتّه روح ملكوتى پيامبر(ص) چنان به عبادت پروردگارش خو گرفته بود كه مشقّت فوق العاده اين تكاليف اضافى را در برابر لذّت‌ها و دستاوردهاى معنوىِ حاصل شده، به حساب نمى‌آورده است؛ امرى كه ما انسان‌هاى معمولى از آن دوريم و ورود به اين عرصه برايمان گونه‌اى افراط و زياده‌روى محسوب مى‌شود.
آنچه از منع پيامبر(ص) از همراهى زنى كه به مسجد آمده بود و مى‌خواست پا به پاى پيامبر(ص) نماز مستحبّى بخواند
10 و نيز نهى از روزة وصال
11 (كه به دو گونه روزه گرفتن دو ماه پياپى با وصل كردن آنها به هم و يا نخوردن افطارى و ادامة روزه تا سحر روز بعد، محقّق مى‌شده است)،
12 فهميده مى‌شود، آن است كه در اين موارد، لزوم اقتدا از ميان مى‌رود و به لزوم اطاعت تبديل مى‌شود؛ چرا كه در حقيقت، خداوند و پيامبر(ص) در اين موارد فرموده‌اند: «در اين كارها الگوگيرى نكنيد» و امتثال امر رسول كه مسلّماً به مصلحت و سود ماست، جاى‌گزين اقتدا به پيامبر(ص) مى‌شود و به تبع، پاداش و بهرة اين اطاعت نيز نصيب ما مى‌گردد.
همين مطلب در سيرة علوى نيز به چشم مى‌آيد و امام على عليه السلام در نامة هشدار دهنده‌اش به عثمان بن حنيف، به اين نكته اشاره نموده كه پيروانش در برخى امور، قادر به همراهى با آن بزرگوار نيستند و تنها بايد به پارسايى، سخت‌كوشى، خويشتن‌دارى و استواركارى اكتفا كنند نهج
13 و چون در موقعيت سياسى و اجتماعى او قرار ندارند، وظايف سنگين و اختصاصى ايشان را بر دوش ندارند و مكلّف نيستند همانند ايشان، لباسى به كهنگى و ارزانى لباس بينوايان جامعه بپوشند.
14
۲ . حق مدارى
حق، نقيضِ باطل و به معناى استوارى و درستى است
15 و مقصود از «حق مدارى»، واقع گرايى، پيروى كامل از درستى، و اجتناب از باطل در همة زمينه‌هاى زندگى است.
يكى از پيام‌هاى اصلىِ قرآن، حق مدارى و پيروى از حق، در عقيده و اخلاق و اعمال است:
«يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِى لِنَفْسِهِ وَ مَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا؛
16 بگو: اى مردم! اينك براى شما حق از سوى پروردگارتان آمد. پس هركه راه يابد، جز اين نيست كه به سود خويشتن راه مى‌يابد و هركه گمراه شود، همانا به زيان خويش گمراه مى‌شود».
در اين آية نورانى، همة برنامة سعادت آفرين اسلام، در كلمة «حق» خلاصه شده كه يكى از آنها الگوگيرى از سيرة نبوى است،
17 چنان كه لزوم تأسّى به پيامبر خدا(ص) نيز به دليل حق مدارى ايشان در همة ابعاد زندگى است. در اين باره از امام على عليه السلام در توصيف پيامبر خدا(ص) آمده است:
«لا يُقَصِّرُ عَنِ الحَقِّ وَ لا يَجوزُهُ؛
18 در رعايت حق، كوتاهى نمى‌كرد و از آن، تجاوز هم نمى‌نمود.»
بررسى سبك زندگى پيامبر(ص)، به روشنى نشان مى‌دهد كه حق مدارى، يكى از مهم‌ترين اصولى است كه در همة زواياى زندگى ايشان حاكم بوده است. طرفه آن كه حتّى در قبضة شمشير پيامبر(ص) كه در برابر دشمن به كار مى‌رفت، نوشته‌اى بود كه ضمن چند توصيه بر اين نكته تأكيد داشت كه: «حق بگو، هرچند به زيان تو باشد».
19
اصالت حق مدارى در گفتار و كردار پيامبر(ص) تا جايى بوده كه ايشان، هماهنگى و مطابقت با حق را به عنوان يكى از معيارهاى تشخيص صحّت سخنان منسوب به خود معرّفى مى‌نمايد.
20 بديهى است كه اين معيار، مى‌تواند در كردارهاى منتسب به ايشان نيز كارآيى داشته باشد.
۳ . دادگسترى
عمل كردن بر طبق موازين عدل و داد، و گسترش عدالت در جامعه، فلسفة اجتماعى بعثت همة انبياى الهى
21 و يكى ديگر از اصول بسيار مهمّ حاكم بر سيرة پيامبر خدا(ص) است. ايشان از جانب خداوند سبحان، مكلّف بود كه اصل عدالت را در جامعه پياده كند:
«وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمْ؛
22 فرمان يافته‌ام تا در ميان شما به عدل رفتار كنم».
البتّه پيامبر(ص) اين مأموريت الهى را به خوبى انجام داد. از ايشان روايت شده كه فرمود:
«وَاللّه لا تَجِدونَ بَعدى رَجُلاً هُوَ أعدَلُ مِنّى؛
23 به خدا سوگند، پس از من كسى را نمى‌يابيد كه از من عادل‌تر باشد.»
و در حديثى ديگر از ايشان آمده است:
«أعدَلُ النّاسِ مَن رَضِىَ لِلنّاسِ ما يَرضى لِنَفسِهِ، وَ كَرِهَ لَهُم ما يَكرَهُ لِنَفسِهِ.
24 عادل‌ترينِ مردم، كسى است كه براى مردم، همانى را بپسندد كه براى خود مى‌پسندد و آنچه را براى خود نمى‌پسندد، براى آنان نپسندد.»
پيامبر خدا(ص)، خود، بارزترين مصداق اين سخن بود. گزارش شده كه ايشان مشغول خوردن خرما بود و ضمناً برخى از خرماهاى نارس و خشك شده را كه قابل خوردن نبود، در دست ديگر نگه مى‌داشت. يكى از حاضران گفت: باقى مانده‌ها را به من بدهيد. پيامبر(ص) فرمود:
«إنّى لَستُ أرضى لَكُم ما أسخَطُهُ لِنَفسى.
25 من چيزى را كه براى خود نمى‌پسندم، براى شما نيز نمى‌پسندم.»
ايشان حتّى در نگاه‌هاى خود به ياران، عدالت مى‌ورزيد و وقتى در جمع ياران بود، نگاه‌هاى خود را ميان آنان تقسيم مى‌نمود.
26
در بارة دادگرى پيامبر(ص)، در منابع اسلامى ماجراهايى نقل شده كه بسيار جالب و آموزنده‌اند.
27
۴ . نيكوكارى
كلمة «اِحسان» به معناى «نيكوكارى» در فرهنگ قرآن و حديث، مانند واژه‌هاى: «خير»، «برّ» و «معروف» داراى مفهومى عام، و جامع انواع نيكوكارى‌هاست.
قرآن كريم با تعبيرهاى مختلف، مردم را به مطلق نيكوكارى دعوت مى‌كند، مانند:
«إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاْءِحْسَانِ؛
28 خداوند به داد و نيكوكارى فرمان مى‌دهد». «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛
29 خداوند، نيكوكاران را دوست دارد» .«إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ؛
30 رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است». «وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ؛
31 همانا خداوند با نيكوكاران است».
در احاديث اسلامى نيز مطلق نيكوكارى مورد ترغيب و تأكيد قرار گرفته است. در حديثى از پيامبر خدا(ص) آمده است:
«إنَّ اللّه كَتَبَ الإِحسانَ عَلى كُلِّ شَىءٍ، فَإذا قَتَلتُم فَأَحسِنُوا القِتلَةَ، وَ إذا ذَبَحتُم فَأَحسِنُوا الذِّبحَ، وَ ليُحِدَّ أحَدُكُم شَفرَتَهُ فَليُرِح ذَبيحَتَهُ؛ خداوند، در هر موردى به نيك عمل كردن، فرمان داده است. پس هرگاه مى‌كُشيد، نيكو بكشيد و هرگاه ذبح مى‌كنيد، نيكو ذبح كنيد و هركس بايد كارد خود را خوب تيز كند و ذبح شوندة خود را راحت كند.»
به نظر مى‌رسد كه اين حديث شريف، ضمن تبيين آياتى كه مردم را به انواع نيكوكارى‌ها تشويق كرده‌اند، به دو نكته مهم اشاره دارد:
نكتة اوّل. نيكوكار، كسى است كه كار نيكو را نيكو انجام مى‌دهد. به بيان ديگر، صدق مفهوم «نيكوكارى»، دو شرط دارد: يكى اين كه نفس كارى كه انجام مى‌شود، صحيح و نيكو باشد. بنا براين نيكوكارى در كار زشت، بى معناست. شرط دوم، اين كه علاوه بر نيكو بودنِ كار، چگونگى و شكل انجام آن نيز نيكو باشد؛ بدين معنا كه كار نيكو اگر درست انجام نشود، انجام دهندة آن، نيكوكار نخواهد بود؛ مثلاً اگر خدمت به كسى همراه با منّت باشد، نيكوكارى صدق نمى‌كند.
در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه ايشان در تبيين معناى احسان (نيكوكارى) مى‌فرمايد:
«إذا صَلَّيتَ فَأَحسِن رُكوعَكَ وَ سُجودَكَ، وَ إذا صُمتَ فَتَوَقَّ كُلَّ ما فيهِ فَسادُ صَومِكَ ... وَ كُلُّ عَمَلٍ تَعمَلُهُ للّهِ فَليَكُن نَقيّا مِنَ الدَّنَسِ؛
33 [نيكوكارى، اين است كه] چون نمازى مى‌گزارى، ركوع و سجودت را نيكو به جاى آور[ى] و هرگاه روزه مى‌گيرى، از هر آنچه روزه را تباه [و باطل ] مى‌كند، دورى كن[ى] ... و هر كارى كه براى خدا مى‌كنى، بايد از آلودگى پاك باشد.
اين سخن، بدين معناست كه هرچند نماز و روزه و ساير اعمالى كه عبادت محسوب مى‌شوند و انسان آنها را براى خدا انجام مى‌دهد، ذاتاً نيكو هستند، ليكن انجام دهندة آنها، در صورتى نيكوكار است كه آن را نيكو و پاك از هر نوع آلودگى انجام دهد.
نكتة دوم. نيكوكارى، داراى گسترة مفهومىِ بسيار وسيعى است كه شامل انواع فعّاليت‌هاى انسان مى‌شود. انسان در هر حركت و سكون مى‌تواند نيكوكار باشد و مى‌تواند نيكوكار نباشد. حتّى آن گاه كه مى‌خواهد حيوانى را براى مصرف خود و يا ديگران ذبح كند، نيكوكارى در انجام آن، به اين است كه وسيلة ذبح را تيز كند تا حيوان، بيش از آنچه لازم است، صدمه نخورد.
بر اين اساس، يكى از مهم‌ترين اصولى كه پيروان اسلام بايد در سبك زندگى، بِدان توجّه كنند، احسان يا نيكوكارى است و از آن جا كه پيامبر خدا(ص) پيش و بيش از ديگران، متعهّد به اين اصل بوده، سيرة ايشان، بهترين الگو براى نيكوكارى است.
۵ . ادب ورزى و هنجارگرايى
پيامبر خدا(ص) تربيت يافتة الهى و ادب آموخته محضر خداوند بود و مفهوم ادب، چيزى جز رعايت هنجارهاى عمومى و پاسداشت ارزش‌هاى انسانى نيست. پيامبر(ص) در سخن گفتن و سكوت كردن، در خنديدن و گريستن، در راه رفتن و نشستن و خوابيدن و ديگر امور لازم و طبيعى، و حتّى در قضاى حاجت، رفتار خلاف عرف و هنجارهاى جامعه از خود نشان نداده و گزارشى در دست نيست كه رفتارى را از پيامبر(ص) نشان دهد كه موجب انگشت نما شدن ايشان و يا كراهت و ناخرسندى همراهان و ياران وى شده باشد.
پيامبر(ص) هيچ گاه صدايش را از حدّ متعارف و معمول، بالاتر نياورده، اين را حتّى در قرائت قرآن رعايت مى‌نمود. كسى به ياد نمى‌آورد كه پيامبر(ص) در كوچه و بازار، فرياد سر داده و يا ناسزا و دشنام گفته باشد. ايشان هيچ گاه مويش را بيش از حد، بلند يا كوتاه نمى‌كرد
34 و لباسى جز لباس معمول روزگار خود نمى‌پوشيد . پيامبر(ص) با همه و مانند همه غذا مى‌خورد، از مهمانش پذيرايى مى‌نمود، با مسافران خداحافظى مى‌كرد و گاه به بدرقه‌شان مى‌رفت و در مجلس تعزيت يا تهنيت يارانش حاضر مى‌شد. از بيماران، عيادت و از غايبان، پرس و جو مى‌نمود و پس از فوت، به تشييع جنازه‌شان مى‌رفت، بى آن كه با خنده و يا پُرگويى، از مرز ادب و نزاكت خارج شود. پيامبر(ص) هيچ گاه پايش را جلوى كسى دراز نمى‌نمود و در مسجد و ميان جمع، عطسة شديد و لجام گسيخته نمى‌كرد و پس از خوردن سير، از رفتن به مسجد، خوددارى مى‌ورزيد و از كشمكش و جدال و ستيزه جويى دورى مى‌جست.
پيامبر(ص) با يارانش گاه به تفريح و بيرون مى‌رفت و گاه به طور عادى و متعارف با آنها مسابقه مى‌داد و در هر مجلس، از همان موضوعى سخن مى‌گفت كه همنشينانش به آن پرداخته بودند و با آنها مى‌گفت و مى‌خنديد و شوخى مى‌كرد، بى آن كه از حدّ آن، خارج شود و يا به دروغ و دشنام‌گويى بكشد. پيامبر(ص) در عرصة اجتماع نيز نيكويى‌ها را نيكو و بدى‌ها را بد مى‌شمرد و بر پيروى از قانون تأكيد مى‌نمود. ايشان هنجارهاى عمومى را در احكام حقوقى و جزايى و اخلاقى رعايت مى‌نمود، مگر آن كه فرمان خداوند و تشريع الهى، بر نقض و اصلاح آن نازل مى‌شد. پيامبر(ص) چنان همسان و هم شكل مردم بود كه تازه واردان به مدينه، او را نمى‌شناختند و به همين دليل نيز بنا گرديد منبر و جايى بالاتر براى نشستن ايشان، فراهم آيد.
۶ . ساده زيستى35
پيامبر خدا(ص) در طول زندگى خود، از تشريفات و تجمّل گرايى به دور بود و با آن كه هميشه تميز و خوش بو و پاكيزه بود و زيبا و آراسته مى‌نمود، خود را در هيچ يك از عرصه‌هاى زندگى به زخارف دنيا نيالود. او بر تكّه حصيرى مى‌خوابيد، بر درازگوشى بى پالان سوار مى‌شد و بسيارى از كارهاى شخصى‌اش را حتّى كارهايى مانند شير دوشيدن را خود انجام مى‌داد و پذيراى تازه واردان و ميهمانان مى‌گشت. او در همه جا و نزد فقير و غنى و در هر مجلسى، در هر مكان كه جا بود، مى‌نشست و صدر و ذيلى براى مجلس نمى‌شناخت و از هر موضوعى كه همنشنيانش به ميان آورده بودند، سخن مى‌گفت، مگر آن كه سخن حرام و ناروايى در ميان باشد.
لباس‌هاى پيامبر(ص) همان لباس معمولى مردم بود و يك بار كه آن را اندكى گران‌تر خريدند، آن را معاوضه، و لباسى ساده‌تر تهيّه و به تن نمود.
پيامبر(ص) در بناى خانه براى همسران و ساخت مسجد براى مسلمانان نيز سادگى را چنان رعايت نمود كه برخى پيشنهاد دادند براى مسجد، سقفى از الياف خرما بنا كنند تا از تابش مستقيم آفتاب داغ عربستان به نمازگزاران جلوگيرى شود (هرچند در چند دهه بعد، برخى مسلمانان، حسرت باقى ماندن آلونك‌هاى متعلّق به همسرانش را داشتند تا شايد جلوى اتراف و اسراف خلفاى عثمانى و اموى را در افراشتن بناها و ساختن كاخ خضرا سد كنند!) . پيامبر(ص) يك پردة رنگين و نگاردار را نه تنها بر درگاه خانة خود، بلكه بر درِ خانة دختر جوانش نيز تاب نياورد.
نوشيدنى و خوراك پيامبر(ص) نيز چيزى جز همان خوراكى‌هاى سادة مسلمانان نبود و حتّى آن گاه كه برخى افراد توانستند شربتى از عسل و شير فراهم آورند، پيامبر(ص) بى آن كه آن را حرام بشمارد و كار را بر ديگران سخت كند، از آن ننوشيد . پيامبر(ص) در انتخاب سفره و هم سفرگان خويش نيز هيچ محدوديتى نداشت و با همة مسلمانان و حتّى بردگان، هم غذا مى‌شد و در هرجا كه ممكن بود، براى غذا خوردن مى‌نشست و خوراك را بر نان مى‌نهاد و نيازى به ظروف خاص نمى‌ديد.
پيامبر(ص) به سادگى در دسترس بود و در طول دورة حاكميتش، حاجب و نگهبانى جز در برخى مواقع
36 بر سراى خود نگمارد و گاه، او را مى‌ديدند كه دست در دست كودكى و يا همراه پيرزنى در پى كارى در مدينه روان است و اين سو و آن سو مى‌رود، بى آن كه پيش قراولان و يا محافظان و حتّى پيشكارى داشته باشد.
۷ . ميانه‌روى
هفتمين اصل از اصول حاكم بر سيرة نبوى، اعتدال يا ميانه‌روى است. امام على عليه السلام در توصيف سبك زندگىِ پيامبر(ص) مى‌فرمايد:
«سيرَتُهُ القَصدُ وَ سُنَّتُهُ الرُّشدُ؛
37 رفتارش ميانه‌روى و طريقه‌اش راهنمايى بود.»
گفتنى است كه مقصود از ميانه‌روى، حركت ميان حق و باطل نيست؛ بلكه مقصود اين است كه صراط مستقيم و سبك صحيح زندگى، راهى است به دور از افراط و تفريط، كه پاسخگوى همة نيازهاى مادّى و معنوى، و دنيوى و اخروى انسان است. چنين راهى، صد در صد، مطابق حق و منطبق با موازين عقلى و علمى است.
امام على عليه السلام در تبيين «اهْدِنا الصرَاط الْمُستَقيمَ»مى‌فرمايد:
«فَأَمَّا الصِّراطُ المُستَقيمُ فِى الدُّنيا فَهُوَ ما قَصُرَ عَنِ الغُلُوِّ وَ ارتَفَعَ عَنِ التَّقصيرِ وَ استَقامَ فَلَم يَعدِل إلى شَى ءٍ مِنَ الباطِلِ؛
38 صراط مستقيم در دنيا، همان راهى است كه از افراط و تفريط دور است؛ راه ميانه است و به سوى باطل، اندك انحرافى ندارد.»
و در حديثى ديگر، با اشاره به ميانه‌روى در سنّت پيامبر(ص) فرمود:
«اليَمينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّريقُ الوُسطى هِىَ الجادَّةُ، عَلَيها باقِى الكِتابِ وَ آثارُ النُّبُوَّةِ، وَ مِنها مَنفَذُ السُّنَّةِ، وَ إلَيها مَصيرُ العاقِبَةِ؛
39 راست و چپ، گمراهى‌اند و راه وسط، همان راه اصلى است. كتاب خدا و سنّت پيامبر(ص)، به آن راه نماست و رسيدن به سنّت و عاقبت نيكو، از اين راه ميسّر است.»
بر اين پايه، جامعه‌اى كه در زندگى از برنامه‌اى معتدل و به دور از افراط و تفريط پيروى مى‌كند، از منظر قرآن كريم، «امّت وسط (ميانه)» ناميده شده است:
«وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ اُمَّةً وَسَطا لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيدًا؛
40 و همان‌گونه [كه براى شما قبلة مستقل تعيين نموديم،] شما را امّتى ميانه [و معتدل ميان افراط و تفريط] قرارداديم تا شما [در روز قيامت] بر مردم گواه باشيد و اين پيامبر هم بر شما گواه باشد».
در اين آيه، هدايت جامعة اسلامى به اعتدال و دورى از افراط و تفريط، به هدايت آنها در تغيير قبله از بيت المقدّس به كعبه، تشبيه شده و هردو مورد، از مصاديق هدايت الهى به صراط مستقيم شمرده شده است. در آية قبل از اين، در پاسخ اعتراض كسانى كه مى‌گويند: «چرا قبلة مسلمانان از بيت المقدّس به كعبه تغيير يافته؟»، آمده است:
«سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتى كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدى مَنْ يَشاءُ إلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ؛
41 به زودى، مردم كم خِرَد خواهند گفت: چه چيزى مسلمان‌ها را از قبله‌اى كه بر آن بودند [از بيت المقدّس به سوى كعبه] روى گردان كرد؟ بگو: مشرق و مغرب از آنِ خداست. هركه را بخواهد، به راه راست هدايت مى‌كند».
سپس در اين آيه: «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ اُمَّةً وَسَطا» آمده است كه با عنايت به كلمة «كذلك» به معناى «همچنين» ـ كه در تشبيه چيزى به چيز ديگر به كار مى‌رود ـ ، ظاهراً بدين معناست: همان‌طور كه قبله را تغيير داديم تا به سوى صراط مستقيم هدايت كنيم، همچنين شما را «امّتى وسط» قرارداديم.
«وَسَط»، به معناى چيزى است كه ميانة دو طرف قرارگرفته باشد و جزو هيچ يك از آن دو طرف نباشد. امّت اسلامى، نسبت به جوامعى كه طرفدار مادّيت محض و يا معنويت محض‌اند، جامعة ميانه محسوب مى‌شود؛
42 بلكه به طور كلّى، پيروان راستين اسلام، كسانى هستند كه در عقيده و اخلاق و عمل، نه تندرو هستند و افراط مى‌كنند و نه كندرو هستند و تفريط مى‌نمايند؛ بلكه در همة زمينه‌ها بر صراط مستقيم حق و اعتدال حركت مى‌نمايند. در حديثى از پيامبر خدا(ص) در تفسير آية ياد شده آمده است:
«الوَسَطُ العَدلُ؛
43 وسط، يعنى ميانه [و دور از افراط و تفريط].
44
چنين امّتى مى‌تواند جامعة معيار در جهان باشد. بدين سان، قرآن، مسلمانان راستين را گواه جهانيان ناميده است: «لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ؛ تا بر مردم، گواه باشيد».
بديهى است كه همة مدّعيان اسلام، مصداق اين آية شريفه نيستند؛ بلكه تنها پيروان واقعى اسلام‌اند كه شاهد و الگوى كمالات انسانى هستند و بى ترديد، سرآمد آنها اهل بيت عليهم السلام‌اند. از اين رو ، از امام باقر عليه السلام نقل شده كه در تبيين آية ياد شده مى‌فرمايد:
«إلَينا يَرجِعُ الغالى وَ بِنا يَلحَقُ المُقَصِّرُ؛
45 پيش تاخته، به سوى ما بازمى‌گردد و عقب مانده، به ما مى‌پيوندد.»
همچنين در حديثى از امام صادق عليه السلام آمده است:
«نَحنُ الاُمَّةُ الوُسطى، وَ نَحنُ شُهَداءُ اللّه عَلى خَلقِهِ وَ حُجَجُهُ فى أرضِهِ؛
46 ماييم آن امّت ميانه و ماييم گواهان خدا بر مردمان و حجّت‌هاى او در زمين.»
و نيز از امام على عليه السلام نقل شده كه مى‌فرمايد:
«نَحنُ شُهَداءُ اللّه عَلى خَلقِهِ وَ حُجَّتُهُ فى أرضِهِ، وَ نَحنُ الَّذينَ قالَ اللّه جَلَّ اسمُهُ: «وَكَذلِكَ جَعَلْناكُمْ اُمَّةً وَسَطا»؛
47 ماييم گواهان خدا بر آفريدگانش و حجّت او در زمينش، و ما همانان هستيم كه خداوند متعال فرموده است: «واين چنين، شما را امّتى ميانه گردانيديم».
همان‌طور كه اشاره شد، اين احاديث، در صدد محدود كردن مفهوم وسيع آيه نيستند؛ بلكه مقصود، بيان مصداق‌هاى كامل امّت نمونه و ارائة الگوهايى هستند كه در صف مقدّم قراردارند و ديگران را به صراط مستقيم الهى دعوت مى‌نمايند و از انحراف به چپ و راست بر حذر مى‌دارند، چنان‌كه در نهج البلاغه در توصيف اهل ذكر از امام على عليه السلام نقل شده كه فرمود:
«بِمَنزِلَةِ الأَدِلَّةِ فِى الفَلَواتِ، مَن أخَذَ القَصدَ حَمِدوا إلَيهِ طَريقَهُ وَ بَشَّروهُ بِالنَّجاةِ، وَ مَن أخَذَ يَمينا وَ شِمالاً ذَمُّوا إلَيهِ الطَّريقَ وَ حَذَّروهُ مِنَ الهَلَكَةِ؛
48 آنان به منزلة راه‌نمايان در بيابان‌ها هستند. هركس را كه راه درست را در پيش گيرد، به رفتن آن راه، [تشويق و ]ستايش مى‌كنند و به وى نويد نجات مى‌دهند و هركس را كه به راست و چپ منحرف شود، به سبب كج راههاى كه در پيش گرفته، نكوهش مى‌كنند و او را از هلاكت بر حذر مى‌دارند.
بر اين اساس، پيامبر خدا(ص) و اهل بيت آن بزرگوار در همة امور، ميانه‌روى را رعايت مى‌كردند و ديگران را نيز به اعتدال و دورى از افراط و تفريط دعوت مى‌نمودند، چنان كه امام على عليه السلام در بارة پيامبر خدا(ص) مى‌فرمايد:
«سُنَّتُهُ الرُّشدُ و سِيرَتُهُ الْعَدلُ؛
49 طريقه‌اش راهنمايى و رفتارش ميانه‌روى بود.»
با توجّه به خطرى كه از ناحية افراط و تفريط، جامعة اسلامى را تهديد مى‌كرد، بر پاية احاديث متعدّدى، پيامبر خدا(ص) تأكيد مى‌فرمود كه مسلمانان بايد در همة امور، ميانه‌روى و اعتدال را رعايت كنند و از تندروى و كندروى اجتناب نمايند.
50 از جمله در حديثى از ايشان آمده است:
«ألا إنَّ لِكُلِّ عِبادَةٍ شِرَّةً ثُمَّ تَصيرُ إلى فَترَةٍ ، فَمَن صارَت شِرَّةُ عِبادَتِهِ إلى سُنَّتى فَقَدِ اهتَدى، وَ مَن خالَفَ سُنَّتى فَقَد ضَلَّ وَ كانَ عَمَلُهُ فى تَبابٍ، أما إنّى اُصَلّى وَ أَنامُ وَ أَصومُ وَ اُفطِرُ وَ أَضحَكُ وَ أَبكى، فَمَن رَغِبَ عَن مِنهاجى وَ سُنَّتى فَلَيسَ مِنّى.
51 هان! هر عبادتى را جوش و خروشى است كه سرانجام فروكش مى‌كند. پس، هركس جوش و خروش عبادتش به سنّت من آرام گيرد، هدايت شده است و هركه با سنّت من مخالفت ورزد، گمراه شده و عملش بر باد رفته است. بدانيد كه من نماز مى‌خوانم و مى‌خوابم ، روزه مى‌گيرم و افطار مى‌كنم ، مى‌خندم و مى‌گريم. پس هركه از راه و سنّت من روى گرداند، از من نيست.»
همچنين در دعايى كه براى امام عصر عليه السلام از امام رضا عليه السلام نقل شده، مى‌خوانيم:
«اللّهُمَّ اسلُك بِنا عَلى يَدَيهِ مِنهاجَ الهُدى وَ المَحَجَّةَ العُظمى وَ الطَّريقَةَ الوُسطَى الَّتى يَرجِعُ إلَيهَا الغالى وَ يُلحَقُ بِهَا التّالى؛
52 بار خدايا! ما را به دست او، سالك طريق هدايت و شاه راه رستگارى و راه ميانه ـ كه تندرونده پيش افتاده، بِدان برمى‌گردد و واپس مانده، به آن ملحق مى‌شود ـ ، قرارده.»
بنا بر اين، يكى از برجسته ترين اصول حاكم بر سيره نبوى و يكى از ويژگى هاى برجسته جامعه آرمانى اسلام كه به دست امام مهدى عليه السلام تحقّق خواهد يافت ، اعتدال (ميانه روى) در زندگى و در همه زمينه هاى مديريت سياسى ، فرهنگى ، اجتماعى و اقتصادى است .
۸ . آسانى
هشتمين اصل از اصول حاكم بر سبك زندگى پيامبر(ص)، آسانى است. قرآن كريم با صراحت در اين باره مى‌فرمايد:
«يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ؛
53 خداوند براى شما آسانى مى‌خواهد و براى شما دشوارى نمى‌خواهد».
و از پيامبر خدا(ص) روايت است كه با الهام از آية ياد شده مى‌فرمايد:
«إنَّ الدّينَ يُسرٌ؛
54 همانا دين آسان است.»
و در حديثى ديگر از ايشان آمده است:
«إنَّ اللّه فَرَضَ فَرائِضَ وَ سَنَّ سُنَنا ... وَ شَرَعَ الدّينَ فَجَعَلَهُ سَهلاً سَمحاً واسِعاً وَ لَم يَجعَلهُ ضَيِّقا؛
55 خداوند، فريضه‌هايى را واجب كرد و سنّت‌هايى را پايه نهاد ... و دين اسلام را تشريع كرد و آن را آسان و راحت و وسيع، و نه تنگ قرار داد.
در حديثى از امام على عليه السلام آمده:
«إنَّ اللّه تَبارَكَ و تَعالى شَرَعَ الإِسلامَ وَ سَهَّلَ شَرائِعَهُ لِمَن وَرَدَهُ؛
56 خداوند ـ تبارك و تعالى ـ اسلام را تشريع كرد و راههاى آن را براى وارد شوندگان، آسان ساخت.»
همچنين از ايشان در تفسير «بسم اللّه الرحمان الرحيم» نقل شده كه مى‌فرمايد:
«الرَّحمنِ الَّذى يَرحَمُ بِبَسطِ الرِّزقِ عَلَينا، الرَّحيمِ بِنا فى أديانِنا وَ دُنيانا وَ آخِرَتِنا، خَفَّفَ عَلَينَا الدّينَ وَ جَعَلَهُ سَهلاً خَفيفاً؛
57 [خداى] بخشنده‌اى كه با گستردن روزى، بر ما رحم مى‌كند. [خداى] مهربان با ما در دين و دنيا و آخرتمان. دين را براى ما سبُك نمود و آن را آسان و سبُك قرارداد.»
بر اين اساس، اطاعت از خداوند سبحان و دورى از گناهان، براى كسانى كه فطرت پاك انسانى آنان آلوده نشده، آسان است. از امير مؤمنان عليه السلام روايت است كه فرمود:
«اِتَّقوا مَدارِجَ الشَّيطانِ وَ مَهابِطَ العُدوانِ، وَ لا تُدخِلوا بُطونَكُم لُعَقَ الحَرامِ، فَإِنَّكُم بِعَينِ مَن حَرَّمَ عَلَيكُمُ المَعصيَةَ، وَ سَهَّلَ لَكُم سَبيلَ الطّاعَةِ؛
58 از [نخستين پلّه‌هاى] نردبان شيطان و از پرتگاه‌هاى تجاوز، پروا كنيد و لقمه‌هاى حرام را به شكمتان وارد نكنيد، كه شما در پيش ديد همان كسى هستيد كه نافرمانى را بر شما حرام كرده و راه اطاعتش را برايتان آسان ساخته است.»
بر اين پايه، سخت‌ترين عبادت‌ها مانند روزه در گرماى طاقت فرساى تابستان عربستان، جهاد در زير تابش مستقيم خورشيد و وظايف دشوارتر از آن، نزد پيامبر(ص) و همراهان راستينش، آسان مى‌آمد، هرچند گفته شد
59 كه پيامبر خدا(ص) گاه ديگران را از همراهى با خود در برخى عرصه‌هاى زهد و ايثار و عبادت بازمى‌داشت تا مبادا كارى را گران جان و بى نشاط انجام دهند.
گفتنى است كه آسان بودن برنامه‌هاى دينى، پيوند نزديكى با پنجمين اصل حاكم بر سيرة نبوى يعنى «اعتدال» دارد؛ بلكه مى‌توان گفت: آسان بودن دين، يكى از نشانه‌هاى معتدل بودن آن است. از اين رو، در احاديث اهل بيت عليهم السلام، سختگيرى بر خود در گزاردنِ عبادات و برنامه‌هاى دينى، با تعبيرهاى گوناگون، مذموم و محكوم شمرده شده است. در حديثى از پيامبر(ص) آمده است:
«بُعِثتُ إلَيكُم بِالحَنيفِيَّةِ السَّمحَةِ السَّهلَةِ البَيضاءِ؛
60 من با دينى حق گرا، راحت، آسان و روشن به سوى شما مبعوث شده‌ام.»
يكى از ياران پيامبر خدا به نام عثمان بن مظعون، روزها را روزه مى‌گرفت و شب‌ها را به عبادت مى‌گذراند و به زندگى زناشويى و مسائل خانوادگى توجّهى نداشت. روايت شده كه همسرش موضوع را با پيامبر(ص) در ميان گذاشت و ايشان پس از شنيدن شكايت وى، با خشم نزد عثمان آمد و وى را مشغول نماز خواندن ديد؛ ولى او با ديدن پيامبر(ص)، نماز خود را به پايان رساند. پيامبر(ص) خطاب به او فرمود:
«يا عُثمانُ! لَم يُرسِلنِى اللّه تَعالى بِالرَّهبانِيَّةِ، وَ لكِن بَعَثَنى بِالحَنيفِيَّةِ السَّهلَةِ السَّمحَةِ، أصومُ وَ اُصَلّى وَ أَلمِسُ أهلى، فَمَن أحَبَّ فِطرَتى فَليَستَنَّ بِسُنَّتى، وَ مِن سُنَّتِى النِّكاحُ؛
61 اى عثمان ! خداوند متعال، مرا با رهبانيت نفرستاده؛ بلكه مرا با آيين يكتاپرستىِ آسان و ساده گير، فرستاده است. من، هم روزه مى‌گيرم و هم نماز مى‌خوانم و هم با همسرم آميزش مى‌كنم. پس، هركه آيين مرا دوست دارد، بايد از سنّت من پيروى كند و از جمله سنّت من، آميزش كردن است.»
در حديثى از پيامبر اسلام(ص) آمده كه فرمود:
«إيّاكُم وَ التَّعَمُّقَ فِى الدّينِ، فَإِنَّ اللّه قَد جَعَلَهُ سَهلاً، فَخُذوا مِنهُ ما تُطيقونَ، فَإِنَّ اللّه يُحِبُّ ما دامَ مِن عَمَلٍ صالِحٍ، وَ إن كانَ يَسيرا؛
62 از افراط (تندروى) در دين بپرهيزيد؛ زيرا خداوند، آن را آسان قرار داده است. پس، از دين، آنچه توانش را داريد برگيريد، كه خداوند، كار خوب مستمر را هرچند اندك باشد، دوست دارد.»
افزون بر اين، خداوند سبحان در تشريع وضو و غسل و جاى گزينى تيمّم به جاى آنها در برخى حالت‌ها، مى‌فرمايد:
«مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ؛
63 خداوند نمى‌خواهد شما را در تنگنا قرار دهد».
همچنين در پايان سورة حج پس از طرح پنج دستورالعمل، بر اين ويژگى مهمّ صراط مستقيم، تأكيد شده است:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * وَ جَـهِدُوا فِى اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ؛
64 اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! ركوع و سجود كنيد و پروردگارتان را عبادت كنيد و كار خير انجام دهيد. باشد كه رستگار شويد؛ و در راه خدا آن گونه كه شايسته است، تلاش كنيد. اوست كه شما را [ براى خود] برگزيده و در دين براى شما تنگنا قرار نداده است».
قرآن كريم در آيات ياد شده، پنج برنامه از برنامه‌هايى را كه اسلام براى تكامل انسان ضرورى مى‌داند، ارائه مى‌دهد كه از مراحل ساده عبوديت، آغاز و به بالاترين مراتب آن ختم مى‌گردد. ابتدا سخن از ركوع و خم شدن در برابر آفريدگار هستى است و سپس سجود و به خاك افتادن در برابر او. پس از آن، عبادت خداوند سبحان به طور عام مطرح مى‌شود و در مرحلة چهارم، بر مطلق كارهاى نيك، تأكيد مى‌گردد و در آخرين مرحله، از اهل ايمان مى‌خواهد كه در راه اجراى اوامر الهى، همة توان خود را به كار گيرند و آن گونه كه شايسته مجاهدت در راه خداست، خالصانه تلاش كنند. سپس از آن جا كه ممكن است تصوّر شود اجراى اين دستورالعمل‌ها براى انسان توان فرسا باشد، در ادامة آيه به چند نكتة مهم اشاره شده است:
جملة «هُوَ اجْتَبَاكُمْ؛ او شما را برگزيد» اشاره به نكتة نخست است؛ يعنى برنامه‌هاى پنجگانه ياد شده، به برگزيدگان خداوند سبحان اختصاص دارد و شما نيز چون برگزيدة الهى هستيد، لازم است اين دستور العمل‌ها را در زندگى پياده كنيد.
و جملة «وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ؛ در دين [اسلام] براى شما تنگنا قرار نداده است» ، به نكتة دوم اشاره دارد؛ يعنى اجراى اين برنامه‌ها براى شما توان فرسا نيست.
كلمة «حَرَج» در اين دو آيه به معناى ضيق و تنگناست، چنان كه در حديثى از امام باقر عليه السلام در تبيين آية نخست، «حَرَج» به «ضيق» تفسير شده است>
65 بر اساس اين دو آيه، در مقرّرات الهى و برنامه‌هاى دينى، دستورالعملى كه مسلمانان را در تنگنا قراردهد، وجود ندارد و به عبارت ديگر، صراط مستقيم الهى، ضيق و تنگ نيست؛ بلكه وسيع و باز است، چندان كه بر اساس حديث پيامبر خدا(ص):
«الصِّراطُ المُستَقيمُ أوسَعُ مِمّا بَينَ السَّماءِ وَ الأَرضِ؛
66 راه راست، وسيع‌تر از فاصله ميان آسمان و زمين است».
مقصود از تنگ نبودن راه دين و وسيع بودن صراط مستقيم، اين است كه اجراى مقرّرات دينى در زندگى، دشوار نيست؛ بلكه به دليل هماهنگى دستور العمل‌هاى دينى با فطرت، انجام دادنِ آنها آسان است.
۹ . نظم
رعايت نظم و انضباط، نهمين اصل مهمّ حاكم بر سيرة نبوى است. اگر زندگى خاندان رسالت را از اين زاويه بررسى نماييم، به روشنى ملاحظه مى‌كنيم كه نظم دقيقى بر همة فعّاليت‌هاى فردى، اجتماعى، عبادى، سياسى و خانوادگى آنها حكم فرماست.
آنان در يك برنامة حساب شده و دقيق، تمام فعّاليت‌هاى خود را سنجيده، به رشتة اختيار خود مى‌كشيدند و تا مى‌شد و تقدير اجازه مى‌داد، بر آن مداومت مى‌ورزيدند. توجّه به وقت شناسى دقيق و حساب شده و منظّم بودن زندگى و رعايت اصل نظم در سبك زندگى، به قدرى اهمّيت دارد كه بزرگ‌ترين شاگرد مكتب نبوى، امام على عليه السلام، در بستر شهادت، خطاب به دو امام پس از خود (حسن عليه السلام و حسين عليه السلام)، فرزندان، خانواده و همة كسانى كه وصيّت نامة او به آنها مى‌رسد، مى‌فرمايد:
«اُوصيكُما وَ جَميعَ وُلدى وَ أَهلى وَ مَن بَلَغَهُ كِتابى، بِتَقوَى اللّه وَ نَظمِ أمرِكُم؛
67 شما و همة فرزندان و خانواده‌ام و هركس را كه نوشتة من به او مى‌رسد، به پرهيزگارى و نظم در كارها سفارش مى‌كنم.
نكتة شايان توجّه، اين كه در اين وصيّت نامه، امام عليه السلام قبل از سفارش به اصلاح روابط يا سفارش به يتيمان، همسايگان، قرآن، نماز، حج، جهاد، رفت و آمد با هم، نيكى به يكديگر، و امر به معروف و نهى از منكر، به «نظم»، سفارش فرموده و آن را همپا با پرهيزگارى قرارداده است.
پرهيزگارى، يك دستور العمل كلّى است و شامل گزاردنِ همة واجبات و ترك همة محرّمات مى‌شود. براى اجراى اين دستورالعمل، نخستين نكته‌اى كه بايد مورد توجّه قرار گيرد، نظم است. پرهيزگار، كسى است كه همة فعّاليت‌هاى خود را بر اساس نظم خاصّ خود انجام مى‌دهد. در زندگى شخص پرهيزگار، هر كارى جايگاه ويژة خود را دارد. از اين رو، او نه تنها وقت خود را صرف گناه نمى‌كند، بلكه از بيهوده كارى نيز اجتناب مى‌كند و از اين بالاتر، اولويت‌ها را نيز رعايت مى‌نمايد. بدين سان، نظم، كليدى‌ترين عنصر پرهيزگارى است و كسى كه در زندگى انضباط ندارد، نمى‌تواند پرهيزگار باشد.
پيامبر خدا(ص) حتّى براى اوقاتى كه در خانه بود، برنامه‌اى منظّم داشت. امام على عليه السلام درس آموختة اين مكتب، در بارة اين برنامه مى‌فرمايد:
«فَإِذا أوى إلى مَنزِلِهِ جَزَّأَ دُخولَهُ ثَلاثَةَ أجزاءٍ: جُزءا للّهِ، وَ جُزءا لِأَهلِهِ، وَ جُزءا لِنَفسِهِ. ثُمَّ جَزَّأَ جُزءَهُ بَينَهُ وَ بَينَ النّاسِ، فَيَرُدُّ ذلِكَ بِالخاصَّةِ عَلَى العامَّةِ، وَ لا يَدَّخِرُ عَنهُم مِنهُ شَيئا، وَ كانَ مِن سيرَتِهِ فى جُزءِ الاُمَّةِ إيثارُ أهلِ الفَضلِ بِإِذنِهِ، وَ قَسَمَهُ عَلى قَدرِ فَضلِهِم فِى الدّينِ، فَمِنهُم ذُو الحاجَةِ، وَ مِنهُم ذُو الحاجَتَينِ، وَ مِنهُم ذُو الحَوائِجِ؛
68 [پيامبر(ص)] هرگاه به خانه مى‌رفت، وقت خود را سه قسمت مى‌كرد: يك قسمت براى خداوند متعال، يك قسمت براى خانواده، و يك قسمت براى خود. سپس قسمت خود را بين خود و مردم، تقسيم مى‌كرد و خواص را مى‌پذيرفت و به وسيلة آنان، علوم و آداب و مسائل را به عموم مردم انتقال مى‌داد
69 و چيزى از وقت خود را از مردم دريغ نمى‌نمود. در مورد قسمت امّت، روش او اين‌گونه بود كه اهل فضل را با اجازه دادن به آنها به اندازة فضلشان در دين، بر ديگران ترجيح مى‌داد. بعضى از آنان (مردم)، يك حاجت داشتند، بعضى دو حاجت و بعضى بيشتر.
بارى! نظم، يكى از بزرگ‌ترين آموزه‌هاى عملى سيرة خاتم انبيا(ص)، بلكه همة پيامبران الهى و رمز موفّقيت زندگى مادّى و معنوى است.
ديل كارنگى در كتاب آيين زندگى گزارش كرده كه بر سقف كتاب‌خانه كنگرة امريكا، اين جمله نقش بسته كه: «نظم، نخستين دستور آسمانى است».
70 هرچند چنين جمله‌اى لااقل در احاديث ما ديده نشده، مضمون آن را مى‌توان دستورى آسمانى شمرد.
۱۰ . استوارى
دهمين اصل حاكم بر سيرة نبوى، اتقان و استوارى است. اين سخن از پيامبر خداست كه مى‌فرمايد:
«إنَّ اللّه تَعالى يُحِبُّ إذا عَمِلَ أحَدُكُم عَمَلاً أن يُتقِنَهُ؛
71 به راستى كه خداوند متعال، دوست مى‌دارد كه هريك از شما وقتى كارى انجام مى‌دهد، آن را استوار (محكم) گردانَد.
زندگى پيامبر(ص) نشان مى‌دهد كه همة كارهاى ايشان از اتقان و استحكام متناسب با آن كار، برخوردار بوده است. در اين باره دو گزارش در دست است:
نخست، اين كه پيامبر(ص) در جريان دفن فرزندش ابراهيم، پس از خاك سپارى وى، شكافى را در قبر ديد و با دست خود، آن را اصلاح كرد . سپس در تبيين حكمت اقدام خود فرمود:
«إذا عَمِلَ أحَدُكُم عَمَلاً فَليُتقِن؛
72 هرگاه كسى از شما كارى كرد، محكم كارى كند.»
و نيز همان جا فرمود:
«أما إنَّها لا تَضُرُّ وَ لا تَنفَعُ، وَ لكِن تُقِرُّ عَينَ الحَىِّ، وَ إنَّ العَبدَ إذا عَمِلَ عَمَلاً أحَبَّ اللّه عز و جل أن يُتقِنَهُ؛
73 هان! آن، سود و زيانى نمى‌رساند؛ امّا اين كار [مرتّب و استوار] چشم زندگان را روشن مى‌كند. خداوند، دوست دارد كه بنده چون كارى مى‌كند، آن را استوار (محكم) انجام دهد.
گزارش دوم، در بارة دفن يكى از ياران بزرگ پيامبر(ص) به نام سعد بن مُعاذ است. پيامبر(ص) خود وارد قبر شد و او را به خاك سپرد. همراهان ديدند كه پيامبر خدا(ص) با دقّت، خشت‌هاى لحد را چيد و فواصل آنها را پر نمود. ايشان پس از پايان كار، در بارة حكمت كار خود فرمود:
«إنّى لَأَعلَمُ أنَّهُ سَيَبلى وَ يَصِلُ إلَيهِ البِلى، وَ لكِنَّ اللّه تَعالى يُحِبُّ عَبدا إذا عَمِلَ عَمَلاً فَأَحكَمَهُ؛
74 من مى‌دانم كه او به زودى مى‌پوسد و پوسيدگى به سراغش مى‌آيد؛ امّا خداوند متعال، بنده‌اى را دوست دارد كه هرگاه كارى انجام مى‌دهد، محكم كارى كند.»
پيامبر خدا(ص) با اين رفتار خود، در حقيقت، بر اين اصل كلّى تأكيد دارد كه همة كارهاى خدا باوران بايد از اتقان و استحكام لازم برخوردار باشد، حتّى ساختن خانه براى مردگان.
اكنون بايد ديد فاصلة جوامع اسلامى، با اين فرهنگ غنى، تا كجاست! بى ترديد اگر آنان تنها از اين سيرة نبوى پيروى كرده بودند، امروز، مسلمانان در ساخت انواع صنايع، سرآمد جهانيان بودند.
۱۱ . مداومت
يازدهمين اصل حاكم بر سيرة نبوى، مداومت بر كار نيك و پيوستگى در آن است. محبوب‌ترين عبادت نزد پيامبر(ص)، عبادتى بود كه بتواند بر آن مداومت نمايد، هر چند اندك باشد.
75 به بيان ديگر، پيامبر(ص) مايل نبود كه در كارهاى خير، افراط و تفريط كند. مثلاً يك شب زياد عبادت كند؛ امّا شب ديگر بخوابد يا به اندكى عبادت اكتفا نمايد. پيامبر(ص) دوست داشت عبادتى را انتخاب كند كه مداومت بر آن امكان پذير باشد. ايشان در تبيين و تأكيد بر اين معنا مى‌فرمايد:
«المُداوَمَةُ عَلَى العَمَلِ فِى اتِّباعِ الآثارِ وَ السُّنَنِ وَ إن قَلَّ، أرضى للّهِ وَ أَنفَعُ عِندَهُ فِى العاقِبَةِ مِنَ الاِجتِهادِ فِى البِدَعِ وَ اتِّباعِ الأَهواءِ؛
76 مداومت بر عمل بر اساس آثار و سنّت، هرچند اندك، نزد خدا پسنديده‌تر و خوش فرجام‌تر است از سخت‌كوشى در عبادت بر اساس بدعت و هوس.»
ايشان در حديثى ديگر مى‌فرمايد:
«أفضَلُ العَمَلِ أدوَمُهُ وَ إن قَلَّ؛
77 برترين عمل، با دوام‌ترينِ آنهاست، هرچند اندك باشد.»
احاديث فراوان ديگرى نيز بر اين اصل حاكم بر سيرة پيامبر خدا(ص) و اهل بيت عليهم السلام تأكيد دارند.
78
۱۱ ـ ۱ . راز تأكيد بر مداومت كار نيك
با اندكى تأمّل، روشن مى‌شود كه راز آن همه تأكيد بر مداومت بر كارهاى نيك، اين است كه پيوستگى كارهاى نيكو به تدريج موجب پيدايش ملكة تقوا (پرهيزگارى) و برخوردارى از آثار و بركات آن مى‌شود. در حديثى از پيامبر خدا(ص) در اين باره آمده كه مى‌فرمايد:
«أمَّا المُداوَمَةُ عَلَى الخَيرِ فَيَتَشَعَّبُ مِنهُ: تَركُ الفَواحِشِ، وَ البُعدُ مِنَ الطَّيشِ، وَ التَّحَرُّجُ، وَ اليَقينُ، و حُبُّ النَّجاةِ، و طاعَةُ الرَّحمنِ، و تَعظيمُ البُرهانِ، وَ اجتِنابُ الشَّيطانِ، وَ الإِجابَةُ لِلعَدلِ، وَ قَولُ الحَقِّ؛
79 آنچه از مداومت بر كار نيك برمى‌خيزد، عبارت است از: ترك زشتى‌ها، دور شدن از سبُك سرى، بيرون آمدن از گناه، پيدا كردن يقين، عشق به رستگارى، فرمان بردن از [خداى] بخشنده، بزرگداشت برهان، كناره گيرى از شيطان، پذيرش عدل و گفتار حق.»
۱۱ ـ ۲ . كمترين مدّت مداومت
به دليل نقش مؤثّر تداوم عمل نيك در پيدايش ملكة تقوا (پرهيزگارى) و آثار و بركات آن، امام صادق عليه السلام مؤكّداً توصيه فرموده كه اگر كسى كار نيكى را آغاز كرد، دست كم، تا يك سال بر آن مداومت نمايد:
«إيّاكَ أن تَفرِضَ عَلى نَفسِكَ فَريضَةً فَتُفارِقَهَا اثنَى عَشَرَ هِلالاً؛
80 مبادا عملى را بر خود لازم گردانى و پيش از دوازده ماه از آن دست بردارى!»
همچنين در توضيح اين توصيه فرموده:
«إذا كانَ الرَّجُلُ عَلى عَمَلٍ فَليَدُم عَلَيهِ سَنَةً ، ثُمَّ يَتَحَوَّلُ عَنهُ إن شاءَ إلى غَيرِهِ؛ وَ ذلِكَ أنَّ لَيلَةَ القَدرِ يَكونُ فيها فى عامِهِ ذلِكَ ما شاءَ اللّه أن يَكونَ؛
81 هرگاه شخصى عملى را آغاز مى‌كند، تا يك سال آن را ادامه دهد. سپس اگر خواست، به عمل ديگرى بپردازد؛ زيرا شب قدر كه آنچه خداوند مى‌خواهد، مقدّر مى‌كند، در آن يك سال وجود دارد.»
براى تبيين اين دو حديث كه با سند معتبر از امام صادق عليه السلام نقل شده‌اند، دو نكتة شايان توجّه است: نخست، اين كه تأكيد بر مداومت يك سالة كار خير، در واقع، كمترين مقدار لازم براى اثربخشى مداومت است، و گرنه ترديدى نيست كه مطلوبيتِ مداومت بر كار خير، محدود به زمان نيست.
نكتة ديگر، اين است كه به نظر مى‌رسد علّت تأكيد بر مداومت كار نيك تا يك سال، اين است كه اوّلاً: تكرار كارى تا يك سال، موجب آسان شدن آن براى انسان مى‌گردد و موجب مى‌گردد عوامل ناخواسته و يا تنبلى و گران جانى، نتوانند آن را كنار بزنند و توفيق عمل به آن را از آدمى سلب كنند، ثانياً همان‌طور كه در حديث دوم آمده، مداومت يك ساله، سبب ادامه يافتن كار خير تا شب قدر مى‌گردد و با برخوردارىِ انجام دهندة عمل از بركات شب قدر، ممكن است توفيق او براى ادامة عمل، مضاعف گردد.
۱۲ . پرهيز از تكلّف
دوازدهمين اصل حاكم بر سيرة نبوى ، پرهيز از تكلّف است. خداوند سبحان به پيامبر خود، دستور فرموده كه با صراحت اعلام كند كه او در شمار متكلّفان نيست:
«قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ؛
82 بگو: من از شما براى آن (رسالت)، هيچ مزدى نمى‌خواهم و من از متكلّفان نيستم».
پيامبر خدا(ص) نيز اين مأموريت را به خوبى انجام داده است. در حديثى آمده كه ايشان مى‌فرمايد:
«نَحنُ مَعاشِرَ الأَنبياءِ وَ الاُمَناءِ وَ الأتقِياءِ بُراءٌ مِن التَّكلُّفِ؛
83 ما گروه پيامبران و امانت‌داران و پرهيزگاران، از تكلّف به دوريم.»
در حديثى ديگر مى‌فرمايد:
«أنَا وَ أَتقياءُ اُمَّتى، بُراءٌ مِنَ التَّكَلُّفِ؛
84 من و پرهيزگاران امّتم، از تكلّف به دوريم.»
بر اين اساس، يكى از ويژگى‌هاى پيامبر خاتم(ص)، بلكه همة انبيا و اولياى الهى، پرهيز از تكلّف است و همة انسان‌هاى شايسته، در گفتار و كردار، از اين خصلت ناپسند، اجتناب داشته‌اند.
واژه شناسى «تكلّف»
ابن فارس، «تكلّف» را از ريشة «كَلْف» به معناى شيفتگى و آزمندى مى‌داند و در بارة معناى متكلّف مى‌گويد:
«المُتَكَلِّفُ: العَريضُ لِما لا يَعنيهِ، قالَ اللّه سُبحانَهُ: «قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ»؛
85 متكلّف يعنى كسى كه براى امور بيهوده تلاش مى‌كند. خداوند مى‌فرمايد: «بگو: از شما براى آن (رسالت)، مزدى نمى‌خواهم و من از متكلّفان نيستم».
راغب اصفهانى نيز در تبيين معناى «تكلّف» مى‌گويد:
«التَّكَلُّفُ: اِسمٌ لِما يُفعَلُ بِمَشَقَّةٍ، أو تَصَنُّعٍ، أو تَشَبُّعٍ، وَ لِذلِكَ صارَ التَّكَلُّفُ عَلى ضَربَينِ: مَحمودٌ وَ هُوَ ما يَتَحَرّاهُ الإِنسانُ لِيَتَوَصَّلَ بِهِ إلى أن يَصيرَ الفِعلُ الَّذى يَتَعاطاهُ سَهلاً عَلَيهِ، وَ يَصيرَ كَلِفا بِهِ وَ مُحِبّا لَهُ، وَ بِهذَا النَّظَرِ يُستَعمَلُ التَّكليفُ فى تَكَلُّفِ العِباداتِ. وَ الثّانى: مَذمومٌ، وَ هُوَ ما يَتَحَرّاهُ الإِنسانُ مُراءاةً، وَ إيّاه عُنِىَ بِقَولِهِ تَعالى: «قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ»؛
86 تكلّف، اسم است براى آنچه با مشقّت يا خودنمايى يا زياده روى انجام گيرد و بدين سان، تكلّف بر دو گونه است: اوّل . تكلّف پسنديده و آن، حالتى است كه انسان در تكاپوى آن است تا به وسيلة آن بتواند كارى را كه انجام مى‌دهد، بر خود آسان كند و به آن مشتاق و علاقه‌مند شود. تكليف در عبادات به اين معنا به كار مى‌رود. دوم. تكلّف ناپسند و آن، اين است كه انسان براى ريا و خودنمايى به دنبال آن است و اين، مقصود از متكلّفان در آية «بگو: من از شما براى آن، هيچ مزدى نمى‌خواهم و من از متكلّفان نيستم» است».
بنا بر اين، از منظر ابن فارس، تكلّف، عبارت است از كثرت كارهاى بيهوده؛ ولى به عقيدة راغب، تكلّف نكوهيده به معناى تصنّع و خودآرايى و خودنمايى است.
مفسّران نيز در تفسير «متكلّفان» در آية ياد شده، وجوه مختلفى را ذكر كرده‌اند، كه از جملة آنها، معنايى است كه راغب انتخاب كرده. علاّمه طباطبايى نيز همين معنا را پذيرفته، در تفسير آية ياد شده مى‌فرمايد:
پيامبر(ص) در جملة «از شما براى آن، هيچ مزدى نمى‌خواهم» اجر دنيوى از مال و رياست و جاه را از خود، نفى مى‌كند و در جملة «و من از متكلّفان نيستم» خود را از تصنّع و خودآرايى به چيزى كه آن را ندارد، برى مى‌سازد.
87
گفتنى است كه بررسى كاربردهاى واژة «تكلّف» و «متكلّف» در احاديث اسلامى نشان مى‌دهد كه اين واژه، گسترة مفهومى وسيعى دارد كه همة آنچه ابن فارس، راغب و ديگران در تبيين معناى آن گفته‌اند، در واقع، مصاديق آن مفهوم محسوب مى‌شوند. براى آشنايى با گسترة مفهومى اين واژه، تأمّل در نشانه‌ها و ويژگى‌هايى كه در احاديث اهل بيت عليهم السلام براى «تكلّف» و «متكلّف» آمده، ضرورى است.
نشانه هاى متكلّف
در احاديث اهل بيت عليهم السلام، نشانه‌هاى فراوانى براى متكلّف ذكر شده كه اينك به ذكر نمونه‌هايى از آنها مى‌پردازيم:
در حديثى از پيامبر(ص) چهار نشانه براى متكلّف ذكر شده است:
«أمّا عَلامةُ المُتَكَلِّفِ فَأَربَعَةٌ: الجِدالُ فيما لا يَعنيهِ، وَ يُنازِعُ مَن فَوقَهُ، وَ يَتعاطى ما لا يُنالُ، وَ يَجعَلُ هَمَّهُ لِما لا يُنجيهِ
؛
88 نشانة متكلّف [و عالِم نماى مدّعىِ علم]، چهار چيز است: در موضوعاتى كه به او مربوط نمى‌شود، بحث و مجادله مى‌كند، با بالادست خود مى‌ستيزد، بدانچه نمى‌تواند برسد، دست مى‌يازد، و همّت خود را مصروف چيزى مى‌كند كه نجاتش نمى‌دهد.
در حديثى ديگر از پيامبر(ص)، سه نشانة ديگر بيان گرديده است:
«لِلمُتَكَلِّفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: يَتَمَلَّقُ إذا حَضَرَ، وَ يَغتابُ إذا غابَ، وَ يَشمَتُ بِالمُصيبَةِ؛
89 متكلّف، سه نشانه دارد: در حضور، چاپلوسى مى‌كند، پشت سر، بدگويى مى‌نمايد، و از گرفتارى [ديگران ]شاد مى‌شود.
در حديثى ديگر گزارش شده كه وقتى شمار مسلمانان فراوان شد، از پيامبر(ص) درخواست كردند با تكيه بر قدرتى كه پيدا كرده، ديگران را مجبور به پذيرش اسلام نمايد. پيامبر(ص) در پاسخ آنها فرمود:
«ما كُنتُ لِألقَى اللّه عز و جل بِبِدعَةٍ لَم يُحدِث إلَىَّ فيها شَيئا «وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ»؛
90حاضر نيستم خداوند عز و جل را با بدعتى ديدار كنم كه در بارة آن چيزى به من نفرموده است «و من از متكلّفان نيستم [كه چيزى از خود بسازم و به خدا نسبت دهم]».
همچنين نقل شده كه پيامبر(ص) ضمن دعا مى‌فرمود:
«وَ ارحَمنى مِن تَكَلُّفِ ما لا يَعنينى؛
91 به من رحم فرما، تا خود را در كارهاى بيهوده به تكلّف نيندازم».
در حديثى از امام على عليه السلام نيز سه علامت ذكر شده كه به يك علامت آن در حديث نخست اشاره گرديد:
«لِلمُتَكَلِّفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: يُنازِعُ مَن فَوقَهُ بِالمَعصيَةِ، وَ يَظلِمُ مَن دُونَهُ بِالغَلَبَةِ، وَ يُظاهِرُ الظَّلَمَةَ؛
92 متكلّف، سه نشانه دارد: با نافرمانى از بالا دست خود [در علم و دانش]، با او مى‌ستيزد و با چيره آمدن بر پايين‌تر از خود [در علم و دانش]، بر او ستم مى‌كند و ستمگران را تقويت مى‌نمايد.
امام على عليه السلام در حديثى ديگر، پرسش در بارة وظايفى كه خداوند سبحان آنها را مسكوت گذاشته را تكلّف ناميده است:
«إنَّ اللّه افتَرَضَ عَلَيكُم فَرائِضَ فَلا تُضَيِّعوها ... وَ سَكَتَ لَكُم عَن أشياءَ وَ لَم يَدَعها نِسياناً فَلا تَتَكَلَّفوها؛
93خداوند، فرايضى را بر شما واجب نموده است. پس آنها را فرو مگذاريد ... و چيزهايى را هم براى شما مسكوت گذاشته است، نه اين كه گفتن آنها را فراموش كرده باشد. پس براى [دانستن] آنها، خود را به تكلّف نيندازيد.
ايشان در حديثى ديگر مى‌فرمايد:
«شَرٌّ أصدِقائِكَ مَن تَتَكَلَّفُ لَهُ؛
94 بدترين دوستانت، كسى است كه به خاطر او به تكلّف افتى.»
در حديثى از امام حسن عليه السلام در پاسخ پدر بزرگوارش در بارة معناى «كُلفَت» آمده است:
«التَّمَسُّكُ بِمَن لا يُؤمِنُكَ، وَ النَّظَرُ فيما لا يَعنيكَ؛
95 تمسّك جستن به كسى كه به تو امان نمى‌دهد و انديشيدن در چيزهاى بى ربط به تو.»
و در حديثى از امام صادق عليه السلام، كسى كه بدون شايستگى در بارة چيزى اظهار نظر مى‌كند، متكلّف ناميده شده است:
«مِنَ العُلَماءِ مَن يَضَعُ نَفسَهُ لِلفُتيا وَ يَقولُ: سَلُونى، وَ لَعَلَّهُ لا يُصيبُ حَرفاً واحِداً، وَ اللّه لا يُحِبُّ المُتَكَلِّفينَ؛
96 علمايى هستند كه خود را در مَسند فتوا مى‌نشانند و مى‌گويند: «از من بپرسيد»، در حالى كه اى بسا [از پاسخ‌هايى كه مى‌دهد] حتّى يك كلمه‌اش درست نباشد و خداوند، متكلّفان را دوست نمى‌دارد.»
در اين احاديث، شانزده نشانه و ويژگى براى شخص متكلّف ذكر شده است، كه عبارت‌اند از: ۱. جدال (بگو مگوهاى بيهوده)، ۲. ستيزگى با مافوق و نافرمانى او، ۳. تلاش براى رسيدن به آرمان‌هاى دست نيافتنى، ۴. به كارگيرى همّت براى تحقّق امورى كه رهايى بخش نيست، ۵. چاپلوسى، ۶. غيبت، ۷. شماتت، ۸. وادار كردن غير مسلمانان به اسلام، ۹. انجام كارهاى بيهوده، ۱۰. ستم به زيردست، ۱۱. كمك به ستمگر، ۱۲. سؤال در بارة امورى كه خداوند سبحان در بارة آنها چيزى نفرموده، ۱۳. به زحمت افكندن خود براى پذيرايى از دوستان، ۱۴. استمداد از كسى كه اهل امان دادن نيست، ۱۵. انديشه در امور بى فايده، ۱۶. نظريّه پردازى بدون علم.
با در نظر گرفتن معناى مبدأ اشتقاق «تكلّف» و تأمّل در پيوند آن با ويژگى‌هايى كه براى «متكلّف» ذكر شد، مى‌توان به اين نتيجه دست يافت كه «تكلّف» عبارت است از نوعى رفتار ناپسند و نكوهيده كه ناشى از شيفتگىِ «متكلّف» به دستيابى به هدف خود به هر شيوة ممكن است، و از آن جا كه رفتار متكلّف، بر خلاف مقتضاى عقل و فطرت است، معمولاً با تصنّع و ظاهرسازى همراه است. از اين رو، در حديثى از امام على عليه السلام آمده:
«التَّكلُّفُ مِن أخلاقِ المُنافِقينَ؛
97 تكلّف (ظاهرسازى)، از اخلاق منافقان است.»
همچنين رفتار خلاف مقتضاى عقل و فطرت، طبعاً توأم با زحمت و مشقّت است، هرچند ممكن است در اثر تكرار، آسان گردد. بنا بر اين، تصنّع و تعسّف، از لوازم غالبىِ فعل متكلّف است. از اين رو ممكن است تكلّف، بدون آنها نيز صادق باشد.
و اينك با در نظر گرفتن آنچه در تبيين معناى «تكلّف» بيان شد، بايد ديد مقصود پيامبر(ص) در اين آيه: «قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ؛ بگو: من از شما براى آن (رسالت)، مزدى نمى‌خواهم و من از متكلّفان نيستم» چيست.
در اين آية شريف، خداوند سبحان به پيامبر(ص) دستور داده كه دو مطلب را به مردم اعلام كند: يكى اين كه «از شما مزد نمى‌خواهم» و ديگر اين كه «من از افراد متكلّف نيستم».
نخستين سؤالى كه در تفسير اين آيه به نظر مى‌رسد، اين است كه: آيا درخواست مزد با تكلّف ارتباط دارد، يا اين دو موضوع از هم بيگانه‌اند؟
در پاسخ مى‌توان گفت: اين دو موضوع، ارتباط بسيار نزديكى با هم دارند؛ بلكه موضوع دوم يعنى پرهيز پيامبر(ص) از تكلّف، برهان صداقت او در ادّعاى نبوّت و مزد نخواستن اوست؛ زيرا تكلّف و رفتارهايى حاكى از آزمندى به قدرت و شيفتگى به مطامع مادّى، نشانة عدم صداقت در ادّعاى رسالت الهى‌اند.
بنا بر اين، پرهيز پيامبر(ص) از تكلّف، دليل و نشانة آن است كه او در رسالت، هيچ هدفى جز انجام مأموريت الهى و ابلاغ پيام‌هاى او نداشته است.
هركس با سيرة پيامبر خاتم(ص) آشنا باشد، مى‌داند كه نه تنها كوچك‌ترين نشانه‌اى از شيفتگى به دنيا، در زندگى ايشان وجود ندارد، بلكه سراسر زندگى ايشان حاكى از زهد و بى رغبتى به مطامع مادّى و دنيوى است.
98 از اين رو، چنين شخصيتى وقتى ادّعاى نبوّت مى‌كند، از مردم چيزى نمى‌خواهد؛ بلكه مى‌خواهد به آنها چيزى بدهد، كه همان كليد كاميابى مادّى و معنوى و سعادت دنيوى و اخروى است.
بر اين اساس، اصول پيشين كه شرح آنها گذشت، مبانى ارزش‌هاى رفتارى‌اند و اين اصل، مبناى پرهيز از ضدّ ارزش‌هاى رفتارى در سيرة نبوى است.
[۱] كنز الفوائد: ج ۲ ص ۳۱، بحار الأنوار: ج ۱ ص ۹۶ ح ۴۲.
[۲] الكافى: ج ۱ ص ۱۲ ح ۸، الأمالى، صدوق: ص ۵۰۴ ح ۶۹۳، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۵۰۶ ح ۳۱.
[۳] المحاسن: ج ۱ ص ۳۰۸ ح ۶۰۹، بحار الأنوار: ج ۱ ص ۹۱ ح ۲۲. نيز، ر. ك: تحف العقول: ص ۳۹۷.
[۴] ر. ك: ص ۱۳۱ (فصل دوم / سازگارى با علم و خِرد و فطرت).
[۵] مسند ابن حنبل: ج ۹ ص ۱۵۴ ح ۲۳۶۶۷ و ج ۵ ص ۴۳۴ ح ۱۶۰۵۸، صحيح ابن حبّان: ج ۱ ص ۲۶۴ ح ۶۳، كنز العمّال: ج ۱ ص ۱۷۹ ح ۹۰۲.
[۶] «صعب» چيزى است كه به خودى خود دشوار است و «مستصعب» ـ به فتح يا كسر عين ـ چيزى است كه براى مردم دشوار باشد، يا دشوارش بپندارند. نيز ممكن است «صعب» به معناى دشوار، و «مستصعب» صيغة مبالغه، به معناى بسيار دشوار باشد (ر. ك: شرح اُصول الكافى، مازندرانى: ج ۷ ص ۲، مرآة العقول: ج ۴ ص ۳۱۲).
[۷] الكافى: ج ۱ ص ۴۰۱ ح ۱.
[۸] براى آگاهى بيشتر در اين باره، ر. ك: بررسى ديدگاه‌ها در بارة اختصاصات پيامبر خاتم صلى اللّه عليه و آله از نگاه قرآن، محمّدصادق يوسفى مقدّم.
[۹] مزّمّل: آية ۷.
[۱۰] ر. ك: ج ۵ ص ۳۴ (الصلاة قرّة عينه) ح ۲۹۳۵.
[۱۱] «نَهى رَسولُ اللّه صلى اللّه عليه و آله عَنِ الوِصالِ فِى الصِّيامِ و كانَ يُواصِلُ فَقيلَ لَهُ فى ذلِكَ فَقالَ صلى اللّه عليه و آله: إنّى لَستُ كَأَحَدِكُم إنّى أظَلُّ عِندَ رَبّى فَيُطعِمُنى و يَسقينى؛ پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله از وصل كردن روزه‌ها به هم، باز مى‌داشت؛ امّا خود چنين مى‌كرد. از ايشان علّت را جويا شدند. فرمود: من مانند هيچ كدامتان نيستم. من در ساية [رحمت] خدايم هستم و او مرا سير و سيراب مى‌كند» (كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۲ ص ۱۷۲ ح ۲۰۴۶).
[۱۲] وسائل الشيعة: ج ۱۰ ص ۵۲۰ ح ۴.
[۱۳] البلاغة: نامة ۴۵.
[۱۴] ر. ك: الكافى: ج ۱ ص ۴۱۰ (باب سيرة الإمام فى نفسه و فى المطعم و الملبس إذا ولى الأمر).
[۱۵] ابن فارس در تبيين مادّه «حق» مى‌گويد : حق ، يك ريشه است و بر استوارى و درستى دلالت دارد . از اين رو ، حق، نقيض باطل است (معجم مقاييس اللغة : ج ۲ ص ۱۵ مادّه «حقق»).
[۱۶] يونس: آية ۱۰۸.
[۱۷] ر. ك: احزاب: آية ۲۱.
[۱۸] ر. ك: ص ۱۳۴ ح ۲۷.
[۱۹] ر. ك: ص ۱۳۵ ح ۲۸.
[۲۰] ر. ك: ص ۱۳۳ ح ۲۶.
[۲۱] «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَ الْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بالْقِسْط؛ ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم و با آنها كتاب [آسمانى] و ميزان [شناسايى حق و باطل و مقرّرات درست زندگى] فرو فرستاديم تا مردم به عدالت قيام كنند» (حديد: آية ۲۵).
[۲۲] شورا: آية ۱۵.
[۲۳] ر. ك: ص ۱۳۶ ح ۳۰.
[۲۴] كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۴ ص ۳۹۵ ح ۵۸۴۰، معاني الأخبار: ص ۱۹۵ ح ۱.
[۲۵] ر. ك: ص ۱۳۶.
[۲۶] ر. ك: ج ۳ ص ۳۶۱ (نگاهش را ميان اصحابش تقسيم مى‌كرد).
[۲۷] ر. ك: ج ۲ ص ۱۶۷ (حكايت‌هايى از عدالت پيامبر صلى اللّه عليه و آله).
[۲۸] نحل: آية ۹۰.
[۲۹] مائده: آية ۱۳.
[۳۰] اعراف: آية ۵۶.
[۳۱] عنكبوت: آية ۶۹.
[۳۲] ر. ك: ص ۱۳۸ ح ۳۵ (الاحسان).
[۳۳] المحاسن: ج ۱ ص ۳۹۶ ح ۸۸۷.
[۳۴] تنها استثنا، در فاصلة ميان صلح حديبيّه و عمرة قضاست (ر. ك: ج ۲ ص ۳۸۹ ح ۱۱۳۲).
[۳۵] گفتنى است كه «هنجارگرايى» و «ساده زيستى» را مى‌توان از مصاديق اصلِ نيكوكارى شمرد؛ امّا به دليل اهمّيت آنها، به طور مستقل و به صورت دو اصل حاكم بر سيرة نبوى، مطرح مى‌گردند.
[۳۶] ر. ك: ج ۴ ص ۱۱۷ (ترغيب به ساده زيستى).
[۳۷] ر. ك: ص ۱۴۲ ح ۴۲ (القصد).
[۳۸] معانى الأخبار: ص ۳۳ ح ۴.
[۳۹] نهج البلاغة: خطبة ۱۶.
[۴۰] بقره: آية ۱۴۳.
[۴۱] بقره: آية ۱۴۲.
[۴۲] تفسير الميزان: ذيل آية ۱۴۳ سورة بقره.
[۴۳] صحيح البخارى: ج ۵ ص ۱۵۱.
[۴۴] ر. ك: فرهنگ لاروس: ج ۲ ص ۲۱۷۹.
[۴۵] تفسير العيّاشى: ج ۱ ص ۱۶۰ ح ۱۱۵.
[۴۶] الكافى: ج ۱ ص ۱۹۰ ح ۲.
[۴۷] شواهد التنزيل: ج ۱ ص ۱۱۹ ص ۱۲۹.
[۴۸] نهج البلاغة: خطبة ۲۲۲.
[۴۹] التوحيد: ص ۷۲.
[۵۰] به اين نكته در اصل بعدى (آسانى) مفصّل‌تر خواهيم پرداخت.
[۵۱] ر. ك: ص ۱۴۲ ح ۴۰ (القصد).
[۵۲] مصباح المتهجّد: ص ۴۱۰ ح ۵۳۵، جمال الاُسبوع: ص ۳۰۹، المصباح، كفعمى: ص ۷۲۸، بحار الأنوار: ج ۹۵ ص ۳۳۲ ح ۴.
[۵۳] بقره: آية ۱۸۵.
[۵۴] ر. ك: ص ۱۴۶ ح ۴۶ (السهولة).
[۵۵] ر. ك: ص ۱۴۶ ح ۴۸ (السهولة).
[۵۶] ر. ك: ص ۱۴۸ ح ۴۹ (السهولة).
[۵۷] ر. ك: ص ۱۴۸ ح ۵۰ (السهولة).
[۵۸] ر. ك: ص ۱۴۸ ح ۵۱ (السهولة).
[۵۹] ر. ك: ص ۳۱ (تعميم و توسعة سيرة نبوى).
[۶۰] بحار الأنوار: ج ۶۵ ص ۳۴۶. نيز، ر. ك: مسند ابن حنبل: ج ۵ ص ۲۲۶.
[۶۱] ر. ك: ص ۱۵۰ ح ۵۵ (السهولة).
[۶۲] ر. ك: ص ۱۴۸ ح ۵۴ (السهولة).
[۶۳] مائده: آية ۶.
[۶۴] حج: آية ۷۷ ـ ۷۸.
[۶۵] الكافى: ج ۳ ص ۳۰ ح ۴.
[۶۶] الفردوس: ج ۲ ص ۴۱۹ ح ۳۸۵۹.
[۶۷] ر. ك: ص ۱۵۲ ح ۵۷ (نظم).
[۶۸] ر. ك: ص ۱۵۰ ح ۵۶ (نظم).
[۶۹] يا پس از فراغت از جلسه با خواص به كارهاى عموم مردم رسيدگى مى‌كرد. اين دو معنا را شيخ صدوق در معانى الأخبار (ص ۸۸ ـ ۸۹) آورده است، نيز احتمال دارد حديث بدين معنا باشد كه: در اين وقت، به صدور دستور به خواص براى رسيدگى به امور مردم مى‌پرداخت.
[۷۰] آيين زندگى: ص
۲۲۷ (فصل بيست و ششم).
[۷۱] ر. ك: ص ۱۵۲ ح ۵۸ (الاتقان).
[۷۲] ر. ك : ص ۱۵۲ ح ۶۰ (الاتقان).
[۷۳] ر. ك: ص ۱۵۴ ح ۶۱ (الاتقان).
[۷۴] ر. ك: ص ۱۵۲ ح ۵۹ (الاتقان).
[۷۵] ر. ك: ص ۱۵۵ ح ۶۳.
[۷۶] ر. ك: ص ۱۵۴ ح ۶۲ (المداومة).
[۷۷] تنبيه الخواطر: ج ۱ ص ۶۳.
[۷۸] ر. ك: ميزان الحكمة: ج ۱۰ ص ۱۵۲ (مداومت در عمل).
[۷۹] ر. ك: ص ۱۵۴ ح ۶۴ (المداومة).
[۸۰] الكافى: ج ۲ ص ۸۳ ح ۶.
[۸۱] الكافى: ج ۲ ص ۸۲ ح ۱.
[۸۲] ص: آية ۸۶.
[۸۳] ر. ك: ص ۱۵۶ ح ۶۸ (ترك التكلف).
[۸۴] إحياء العلوم: ج ۲ ص ۱۱.
[۸۵] معجم مقاييس اللغة: ج ۵ ص ۱۳۶.
[۸۶] مفردات ألفاظ القرآن: ص ۷۲۱ مدخل «كلف».
[۸۷] ترجمة تفسير الميزان: ج ۱۷ ص ۳۴۷.
[۸۸] تحف العقول: ص ۲۱، الخصال: ص ۱۲۱ ح ۱۱۳ (به نقل از امام صادق عليه السلام)، تاريخ اليعقوبى: ج ۲ ص ۲۰۷ (به نقل از امام على عليه السلام) (در هر دو منبع، به جاى «أربعة (چهار)»، «ثلاث (سه)» آمده است، با عبارت مشابه)؛ تفسير القرطبى: ج ۱۵ ص ۲۳۱، تفسير الثعلبى: ج ۸ ص ۲۱۸ (هر دو منبع، با عبارت مشابه، الدرّ المنثور: ج ۷ ص ۲۰۹.
[۸۹] كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۴ ص ۳۶۱ ح ۵۷۶۲، مستطرفات السرائر: ص ۱۱۵ ح ۱، تحف العقول: ص ۱۰، مكارم الأخلاق: ج ۲ ص ۳۲۶ ح ۲۶۵۶، بحار الأنوار: ج ۷۷ ص ۶۴ ح ۵.
[۹۰] ر. ك: ص ۱۵۸ ح ۷۱ (ترك التكلف).
[۹۱] ر. ك: ص ۱۵۸ ح ۷۰ (ترك التكلف).
[۹۲] الكافى: ج ۱ ص ۳۷ ح ۷، منية المريد: ص ۱۸۳، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۵۹ ح ۴۲.
[۹۳] نهج البلاغة: حكمت ۱۰۵، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۲۶۰ ح ۱۴.
[۹۴] غرر الحكم: ج ۴ ص ۱۷۰ ح ۵۷۰۶.
[۹۵] معانى الأخبار: ص ۴۰۱ ح ۶۲، بحار الأنوار: ج ۷۲ ص ۱۹۴ ح ۱۴.
[۹۶] الخصال: ص ۳۵۳ ح ۳۳، روضة الوعظين: ج ۱ ص ۴۳، أعلام الدين: ص ۹۷.
[۹۷] غرر الحكم: ج ۱ ص ۳۰۸ ح ۱۱۷۶.
[۹۸] ر. ك: ج ۱ ص ۴۰۳ (فصل نهم: زهد پيامبر صلى اللّه عليه و آله).