سیره نویسی نبوی
نویسنده: منيره شريعت جو
منبع: پژوهشکده باقرالعلوم(علیه‌السلام)
سیره برگرفته از مادة "سیر" به معنی رفتار و سیره به نوع و سبک رفتار گفته می‌شود. شهید مطهری معتقد است «آنچه تاکنون با عنوان سیره دربارة پیامبر(ص) نگاشته شده دربارة رفتار پیامبر بوده نه سبک و روشی که ایشان در عمل به منظور رسیدن به مقاصد خویش در شئون مختلف فردی، اجتماعی و سیاسی به کار برده‌اندم.
تاریخچة سیره نویسی نبوی:
پس از رحلت پیامبر(ص) مناطق مختلف جهان اسلام دارای گرایش‌های مذهبی مختلف گردید. عالمان و راویان هر منطقه نیز متأثر از آن بوده و سیره‌هایی که به وجود آمد، برگرفته از همین گرایش‌ها بود. شام دارای گرایش اموی، کوفه گرایش شیعی، بصره گرایش عثمانی و مکه و مدینه طرف‌دار شیخین بودند و این در حالی است که اولین عالمان سیره نویس اکثراً اهل مدینه بوده‌اند.
همچنین به علت منع کتابت حدیث توسط خلفا و بنی امیه که ریشه در مسائل سیاسی داشت، نگارش کتابت حدیث تا اوایل قرن دوم به صورت رسمی آغاز نشد. هرچند کسانی که مخالف فضای حاکم بودند، به طور غیر رسمی به کتابت حدیث به صورت غیر منسجم پرداخته که همین مسأله باعث گردید تألیف‌های پس از نیمة دوم در قرن دوم بر اساس این نوشته‌ها و یا نقل‌های شفاهی صورت پذیرد.
"عمر بن عبدالعزیز" (م 101) اولین خلیفه‌ای بود که امر به کتابت حدیث نمود. اولین محدثی که بعد از این فرمان به کتابت حدیث پرداخت "ابن شهاب زهری" (م 124) می‌باشد.
کتاب "ابن اسحاق" (85-81 هـ ق – 151-150 ق) اولین سیرة شناخته شدة منسجمی است که در بین اهل سنت پذیرفته شده است. هرچند محققین از افرادی پیش از ابن اسحاق یاد نموده‌اند که به داشتن اطلاعاتی دربارة سیره شهرت داشته‌اند.
ضمناً تألیفات مبتنی برگرایش‌های مختلف فکری، راویان مورد استناد، روایت‌های مورد استفاده، فراموشی رخدادها و یا از بین رفتن آنها، وجود نقل‌های شفاهی که پس از چندین نسل به جای مانده بود، تحریفات احتمالی در آنها، نوشته‌های پراکندة موجود با توجه به مدت زمان زیادی که از زمان رخدادها گذشته بود و نیز منع کتابت حدیث، همه از نکاتی است که در آثار برجای مانده پس از ابن اسحاق باید مد نظر قرار گیرند.
بررسی منابع:
گزارش‌های موجود در منابع سیره، گاه به طور تفصیل و گاه نقل سخنان رسول اکرم (ص) در قالب حدیث بیان شده است. تاریخ‌های سیر و مغازی، مقاتل و فتن و حروب، خراج و فتوح، عمومی، دودمانی و تک نگاری، محلی، انساب، طبقات، وزارت و دیوان‌سالاری، فرهنگ‌نامه‌ای و فرق و مذاهب از جمله تقسیم بندی‌های موضوعی منابع صدر اسلام و کتاب‌های جوامع، مصحف، مسند، صحیح، مستدرک، سنن و تفسیراز دسته‌بندی‌های آثار حدیثی است.
این منابع که تا پایان قرن سوم دربارة صدر اسلام به رشتة تحریر درآمده است را می‌توان جزو منابع دست اول به شمار آورد، اما از آن جا که منابع نگاشته شده تا قرن پنجم، گاه از مطالب کتاب‌هایی استفاده نموده‌اند که اکنون در دسترس ما نیست، به نوعی می‌توان آنها را نیز جزء منابع دست اول به شمار آورد.
کتاب‌های نوشته شده در بارة صدر اسلام پس از قرن ششم تلخیصی از آثار گذشتگان می‌باشند.
سیره نویسی در ابتدا شامل دو بخش مبعث و مغازی بود. پرداختن به مباحث مغازی، دلایل، شمایل و سایر تقسیم‌بندی‌های موضوعی از نکاتی است که در سیر تحول سیره نویسی باید به آن توجه نمود.
منابع سیره به لحاظ دستیابی به سه دسته تقسیم می‌گردد:
الف) آثار موجود:
همچون کتب "اربعه کافی کلینی" (م 329)، "من لایحضره الفقیه" شیخ صدوق(م 329)، "تهذیب و الاستبصار" شیخ طوسی (م 460) از جوامع اولیة حدیثی شیعه و صحیح بخاری(251)، مسلم(261) و سنن نسائی، ترمذی، ابی داود و ابن ماجه از جوامع حدیثی اهل سنت به شمار می‌روند.
ب) آثار موجود که به صورت غیر مستقیم با استفاده از سایر آثار به دست آمده است:
همچون سیرة "محمد بن اسحاق" که ابن هشام (م 213 یا 218) آن را تهذیب نموده و اکنون آنچه در دسترس ما است با نام سیرة ابن هشام شهرت دارد. البته بخش‌هایی از آن را نیز طبری در کتاب خود نقل کرده است، و نیز گردآوری برخی از سخنان امام علی (ع) در "نهج البلاغه" توسط "سید رضی" (406) که راوی آن نزدیک‌ترین شخص به پیامبر(ص) است، و گردآوری روایات "ابن شهاب زهری" از کتاب المصنف عبدالرزاق بن همام صنعانی (م 212) از نمونه‌های این مورد می‌باشد.
ج) آثاری که تنها نامی از آنها باقی مانده است:
همچون کتاب "تسمیة الذین یؤذون النبی" (ص) و کتاب "فتوح النبی" (ص) مداینی (م 214) که نام آن در "الفهرست" ابن ندیم آمده است.
در پایان لازم است یادآور شد قرآن کریم به عنوان کتابی که از عصر پیامبر(ص) بدون هیچ‌گونه تحریف به دست ما رسیده، مهم‌ترین مرجع در راستای دستیابی به سیرة نبوی می‌باشد.