شیوۀ پیامبراکرم(ص) در مدیریت روانی جامعة اسلامی

بیان مسأله

غفلت از شرایط روانی و عاطفی جامعة خودي، خطري است که همة مسلمانان به خصوص انقلاب اسلامی ایران را تهدید می‌کند. تهدیدي است که نظام را از درون آسیب‌پذیر می‌سازد و همواره رهبران انقلاب در این مورد هشدار داده‌اند. امام خمینی(ره) در این زمینه می‌فرماید: «آسیب از داخل خود آدم است، از داخل خود ملت و کشور بر ما وارد می‌شود. شما از خارج هیچ ترسی نداشته باشید، از داخل خودمان بترسید.»(امام خمینی، 1379، ج12، ص95)

مقام معظم رهبري نیز بر حالت‌هاي درونی و روانی ملت که دشمنان القا می‌کنند، همواره بیشتر از تهدیدهاي خارجی تأکید می‌کنند؛ براي مثال، آنجا که می‌فرمایند: «همیشه دشمنان بیرونی ملت ایران، سعی کرده‌اند ... ملت ما را ناامید، کسل، بی‌اعتماد به نفس، تنبل و چشم به دست بیگانه بار بیاورند. اینها دشمنان درونی است. در طول سال‌هاي قبل از بروز حرکت اسلامی در کشور ما، بلاي عمدة ملت ما اینها بود(پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، آرشیو بیانات، 1/1/1386)

بنابراین، مدیریت باورها، اراده‌ها و عواطف مردم و درواقع مدیریت روانی، براي هر نظام سیاسی یک ضرورت است که غفلت از آن موجب زوال یکی از منابع مهم قدرت می‌شود و این یک خطر بالفعل است. بیشتر حاکمان براي مدیریت روانی جامعة خود، از جنگ روانی استفاده می‌کنند و با توسعه‌اي که در تعریف آن داده‌اند و آن را به استفادة برنامه‌ریزي شده از تبلیغات و فعالیت‌هاي ارتباطی توسط یک دولت یا مجموعه‌اي از دولت‌ها به منظور اثرگذاري بر نظرها، احساسات، موضع گیري‌ها و رفتار گروه‌هاي دوست، دشمن یا بی طرف تسّرّي داده‌اند، این امر را تسهیل کرده‌اند.(نصر، 1380، ص84)

حال این پرسش اهمیت می‌یابد که آیا جمهوري اسلامی می‌تواند از الگوي غربی پیروي و از فنون جنگ روانی براي مدیریت روانی جامعه استفاده کند؟ نکته‌اي که پاسخ به این پرسش را دشوار می‌سازد، بار ارزشی منفی و ویژگی دو سویة جنگ روانی است؛ به‌گونه‌اي که جنگ روانی، در عین توسل جستن به شیوه‌ها و تکنیک‌هاي به‌ظاهر اقناعی و نرم، ماهیتی خصمانه دارد و منطقی به نظر نمی‌رسد که یک نظام اسلامی براي مدیریت روانی پیروان خود، از یک روش ضد ارزشی و خصمانه بهره ببرد.

تجربة حکومت دینی پیامبر اکرم(ص)، این فرصت را ایجاد می‌کند که شیوة آن حضرت در مدیریت روانی جامعة اسلامی را استخراج و به عنوان الگویی صحیح و اسوه‌اي حسنه پیشنهاد کنیم. این پژوهش ضمن مطالعة تحلیلی تاریخ صدر اسلام، زمینه‌های خلأ روانی را که جامعة نبوی را تهدید می‌کرد و سرانجام، حضرت آنها را مدیریت کرده است، مطالعه و بررسی می‌کند.   

آسیب پذیري روانی مسلمانان صدر اسلام

مسلمانان صدر اسلام و یاران پیامبر(ص) به مقتضاي غرایز انسانی و نیازهاي عاطفی، علاقه‌مند به دریافت پیام‌هاي عاطفی و تقویت روحیه بودند و در موارد متعددي، بر اثر جنگ روانی دشمن یا برخی کمبودهاي روانی دچار ضعف جدي می‌شدند. موقعیت‌هاي جنگ، صلح، پیروزي، شکست، پیمان شکنی، تحریم اقتصادي، شایعه سازي دشمنان و ترور شخصیت رهبر اسلام، همگی درگیري‌هاي روانی بودند که براي مسلمانان صدر اسلام پیش می‌آمدند.

براي نمونه، غزوة حنین را می‌توان نام برد که با وجود انبوه سپاه اسلام، در نخستین هجوم کفار هوازن و ثقیف، چنان عرصه بر مجاهدان تنگ شد که فرار کردند و چندین نفر از هوازن توانستند به قصد کشتن پیامبر(ص) تا نزدیکی آن حضرت برسند.(ر. ک. واقدی، 2004م، ج2، ص301-307). قرآن کریم علت این شکست را ضعف روانی مسلمانان معرفی کرد؛ چون آنها به جاي تکیه بر عوامل درونی؛ مانند ایمان و شجاعت، به عوامل بیرونی؛ همچون زیادي نفرات خود متکی بودند. (توبه، 25). این ضعف‌ها اقتضا می‌کرد که پیامبر(ص) براي مدیریت افکار، اراده و روان مردم تدبیري بیندیشد و فضایی ایجاد کند که جامعة اسلامی را در برابر توطئه‌ها حفظ کند.

اصول مدیریت روانی پیامبر(ص)

واکنش و اقدام پیامبر(ص) در برابر نیازهاي روانی جامعه، به شکل کنترل و دست‌کاري افکار و اراده‌ها نبود که نوعی رویکرد یک‌سویه و تک‌بعدي باشد و حاکمان سلطه‌گر آن را با توسل به جنگ روانی، اعمال و جامعه را در برابر ارادة خود منفعل کنند؛ بلکه نگاه آن حضرت به ارادة عمومی، ارزش‌مدار و مبتنی بر کرامت انسانی بود که در بحران‌ها و شرایط سخت اجتماعی، سیاسی و نظامی از آن کمک می‌گرفت.

آن حضرت برخلاف حّکّام سلطه‌گر، به جاي تلاش براي تغییر، کنترل، دست‌کاري یا سرکوب اراده‌هاي افراد، سعی در پرورش و مدیریت آن داشت و به همین خاطر، راهبرد روانی آن حضرت با پیروان خود، از لحاظ ماهوي، متفاوت از جنگ روانی بوده است. روش مدیریت روانی آن حضرت، اگرچه از تحلیل‌هاي احساسی افراد بهره می‌برد، ولی برخلاف جنگ روانی، شفاف و برخوردار از آگاهی و مهرورزي در رفتار با مؤمنان بود. آن حضرت ضمن مدیریت روانی جامعه، اصالت مردم را حفظ می‌کرد و از این‌که آنان تبدیل به ابزار بی‌اراده‌اي در دست حکومت باشند، جلوگیري می‌نمود.

بر همین اساس، آن حضرت در مدیریت روانی جامعه از اصول و شیوه‌هایی بهره می‌برد که با شأن انسانی و اسلامی افراد، سازگار و با اصالت امت اسلامی منافات نداشته باشد؛ در ادامه، مجموعه‌اي از روش‌هاي مدیریتی آن حضرت را بررسی می‌کنیم. این روش‌ها ضمن حفظ اصالت و احترام مخاطبان، از شیوه‌هاي پذیرفته شدة کنترل و مدیریت در افکار و اراده‌ها هستند.

1. توجه به ویژگی هاي روان‌شناختی مخاطبان

شناخت افراد جامعه و توجه به سطح فهم و درك و پذیرش ذهنی و فکري آنان، معیار مهمی براي مدیریت روانی آنان است. اگر مدیران جامعه به این معیار توجه نکنند، تلاش‌هاي فکري آنان بی‌نتیجه می‌ماند و تحولی در مخاطبان ایجاد نمی‌کند؛ چرا که هدف مدیریت روانی جامعه، آن است که عقیده و رفتار مخاطب را تغییر دهد یا آن را کنترل کند و بدیهی است که اگر مخاطب، پیام را تأیید و تصویب نکند، نتیجه‌اي نخواهد داشت؛ بنابراین، مدیریت روانی موفق جامعه نیازمند شناخت افراد و روحیه و منش آنان و بهره بردن از فنون روان‌شناختی اثرگذار بر مخاطبان است که پیامبر(ص) نیز به این امر توجه داشت.

پژوهش‌هاي روان‌شناختی نشان داده‌اند که اگر رهبر یک گروه بتواند فرصت‌هایی ایجاد کند که افراد گروه در تصمیم‌گیري‌ها و انجام دادن کارهاي گروه شرکت و در امور جاري دخالت کنند، این عمل در پیشگیري از بی‌توجهی و پرخاشگري آنها اثرگذار است(مان، 1375، ج2، ص523)؛ زیرا افراد پس از شناخت یک موضوع به آن گرایش می‌یابند و پس از فهم کامل آن، از نظر روانی با آن موضوع درگیر می‌شوند. در این مرحله، ادراك کلی دربارة موضوع رشد می‌کند و افراد با توجه به مطالبی که از رهبر مورد اعتمادشان می‌شنوند، در برابر آن موضوع، واکنش نشان می‌دهند و افراد هرچه بیشتر درگیر آن قضیه شوند و در مورد آن از خود تعهد نشان دهند، مواضعی محکم‌تر می‌گیرند.(محکی، 1391، ص33)

سیرة پیامبر(ص) نشان می‌دهد که یک حاکم چگونه در موقعیت‌هاي حساس و بحرانی، جامعه را با مشورت گرفتن از مردم، مدیریت می‌کند. آن حضرت در غزوة «بدر» دربارة اصل جنگ و تعیین محل نبرد با اصحاب خود مشورت کرد.(واقدی، 2004م، ج1، ص60) در همان جنگ، زمانی که خداوند وي را در سرنوشت اسیران مخیر ساخت، اصحاب را خواست و به نظر آنان عمل کرد.(همان، ص108)

در غزوة «احد» شورایی تشکیل داد و دربارة شیوة مقابله با قریش به مشورت پرداخت(ر. ک: ابن اثیر جزری، 1407ق، ج2، ص148-164). در غزوة «احزاب» براي مقابله با مشرکان، شورایی تشکیل داد و با توجه به نظر سلمان فارسی، تصمیم به کندن «خندق» گرفت. در حمله به قلعة خیبر نیز مشورت کرد و پس از بررسی زمین‌هاي خیبر، به نظر یکی از رزمندگان به نام حباب بن منذر اتفاق کردند و جنگ را به پشت نخل‌ها انتقال دادند.(سبحانی، 1376، ج2، ص245). در غزوة تبوك پس از رسیدن به منطقة تبوك و مشاهدة عقب نشینی رومی‌ها، با اصحاب خود دربارة پیش‌رَوي به‌سمت رومی‌ها و بازگشت مشورت کرد و سرانجام به دلیل خستگی سپاه اسلام، با نظر اصحاب دربارة بازگشت موافقت نمود.(واقدی، 2004م، ج2، ص400)

پیامبر(ص) نیروهایش را می‌شناخت و از میزان شایستگی و کارآیی آنان آگاهی کامل داشت. شناخت نیروها، این امکان را به حضرت می‌داد که به افراد، وظیفه‌اي بنابر توان و علایق‌شان واگذار کند. آن حضرت از افرادي که علاقه و استعداد نظامی و رزمی داشتند، در عرصه‌هاي نظامی و از افرادي که علاقه و استعداد علمی و فرهنگی داشتند، در عرصه‌هاي فرهنگی استفاده می‌کرد و هیچ نیرویی کنار زده نمی‌شد. حسان بن ثابت قدرت و جرأت شرکت در جنگ را نداشت، اما شاعري توانا و چیره دست بود. رسول خدا(ص) با درك شرایط حسان، وي را به میدان جنگ نمی‌فرستاد، اما از استعداد او چشم پوشی نکرد و از قریحة حسان، براي تقویت روحیة رزمندگان و هجو دشمنان بهره می‌برد و می‌فرمود: «خداوند، حسان را مورد حمایت و تأیید روح القدس قرار دهد؛ تا زمانی که از رسول خدا حمایت می‌کند.»(ابن اثیر جزری، 1422ق، ج2، ص65)

پیامبر(ص) از تاکتیک روان‌شناختی تشویق و تنبیه نیز استفاده می‌کرد که کارآیی و آثار تربیتی آن را عموم روان‌شناسان تأیید کرده‌اند. بشارت‌هاي آن حضرت شامل تشویق مجاهدان به بهشت، برجسته کردن پاداش اخروي اعمال نیک، حتی وعدة غنایم کثیر که در آیات متعددي(فتح، 15 و 19-20) بیان شده است و به غنایم جنگی دلالت می‌کند و تشویق‌هاي کلامی ایشان که در بدرقه و استقبال مجاهدین می‌شد؛ همگی این موارد، ارادة عمومی را بالا می‌برد و انگیزة روانی و علاقه براي رویارویی با مشکلات را در مؤمنان ایجاد می‌کرد.

تاکتیک روان‌شناختی دیگري که پیامبر(ص) براي تغییر و کنترل رفتار به کار می‌گرفت، تنبیه بود. در این‌باره، نکتة تأمل برانگیز این است که برخلاف تصور عمومی که تنبیه را عملی خشونت آمیز می‌پندارند، تنبیه نه تنها از ماهیتی خصم آلود برخوردار نیست، بلکه گاهی متضمن شفقت و مهربانی هم هست و حتی در برخی موارد، موجب محبوبیت مربی و نزدیک‌تر شدن فرد تنبیه شده به وي می‌شود.

چنین تجربه‌اي را افزون بر این‌که پژوهش‌هاي تجربی حمایت می‌کنند، در طول تاریخ حیات انسانی هم پیوسته نشان داده شده که مردم از ادیانی که صبغة لیبرالی داشته‌اند و می‌کوشیدند انسان را رها و بی‌بندوبار کنند، استقبال چندانی نکرده و این ادیان همواره در حال فروکش و نابودي بوده‌اند؛ اما عقیده و ایمان به ادیانی که سعی در کنترل رفتار انسان دارند و در آنها از خداوند با عنوان‌هاي خداي سخت‌گیر و تنبیه کننده نیز یاد شده است، از پذیرش خوبی برخوردار بوده‌اند.(جرک پاتریک، 2005م، ص135)

پیامبر(ص) از این ویژگی که انسان‌ها تمایل به افسار گسیختگی و آزادي بی‌حد ندارند و دوست دارند هنگام اشتباه و انحراف به راه درست بازگردانده شوند، استفاده می‌کرد و در صورتی که اصحابش از اصول منحرف می‌شدند و از دستورهاي الهی سرمی‌پیچیدند، بدون چشم پوشی آنها را تنبیه می‌کرد و در بیشتر مواقع، این تنبیه‌ها به‌دلیل این‌که همراه با روشنگري بود، آثار و نتایج سازنده‌اي نیز به دنبال می‌آورد.

نمونه‌اي از این تنبیه‌ها متعلق به کسانی است که از شرکت در جنگ احد خودداري کرده بودند. فرداي جنگ، بلال به دستور پیامبر(ص)، مردم را براي تعقیب مشرکان فراخواند و اعلان کرد کسانی که دیروز در میدان اُحد حاضر نبودند، حق همراهی با پیامبر(ص) را ندارند. این طرد اجتماعی به اندازه‌اي براي آنان سخت بود که جابر بن عبداﷲ دلیل همراهی نکردنش در اُحد را وصیت پدرش عنوان کرد که سرپرستی هفت خواهرش را به وي سپرده بود و با اصرار، از پیامبر(ص) خواست که او را به همراهی سرافراز گرداند.(واقدی، 2004، ج1، ص335)

همچنین، آن حضرت پس از غزوة تبوك سه نفري را که به خاطر سستی و تنبلی، از شرکت در جنگ خودداري کرده بودند و پس از بازگشت پیامبر(ص) خدمتش رسیدند و عذرخواهی کردند، نبخشید. پیامبر(ص) با آنها سخن نگفت و دستور داد کسی با آنها سخن نگوید. با وجود این‌که آنان با یک طرد اجتماعی گسترده روبه رو بودند، آنها نه تنها از تنبیه خود ناخشنود نبودند، بلکه آن را عین عدالت می‌دانستند و حتی به همین دلیل تصمیم گرفتند با همدیگر نیز قطع رابطه کنند تا گناه‌کار دیگري را خشنود نکنند. زمانی هم که رومی‌ها از وضعیت آنها آگاه شدند و از آنها دعوت کردند که به روم بروند و در پناه حکومت روم زندگی کنند، این پیشنهاد را رد کردند و از این‌که چنین موقعیتی پیش آمد که کفار به آنان طمع داشتند، سخت ناراحت شدند.(ابن‌هشام، بی‌تا، ج4، ص179)

2. تعامل مستقیم و اعتماد متقابل با مردم

تعامل و پیوند عاطفی، منطقی و عقلانی یک رهبر با مردم، موجب مدیریت پذیري افکار، اراده و رفتار مردم و بالا رفتن تدبیر رهبر می‌شود؛ چراکه نفوذ کلام و اثربخشی پیام در جریان تعامل رو در رو شکل می‌گیرد و این امر با حذف واسطه‌هاي ارتباطی ممکن می‌شود. پیامبر(ص) از هر فرصتی براي ارتباط بی‌واسطه با مردم و گروه‌هاي مختلف جامعه استفاده می‌کرد و به اندازه‌اي رفت و آمد و مراوده مردم با آن حضرت زیاد بود که موجب آزار و اذیت وي می‌شد تا جایی که خداوند به مؤمنان دستور داد در رابطه‌شان با پیامبر(ص)، شرایط زندگی آن حضرت را درك کنند و موجب زحمت وي نشوند (حجرات، 2-5).

رسول خدا(ص) با همة استواري و قدرت در فرماندهی و شدت عمل در برابر کفار، با مسلمانان رفتاري صمیمانه و آمیخته با نرمش و هدایتگري داشت. خداوند نیز بابرجسته کردن دلسوزي و رأفت پیامبر(ص) و از جنس مردم بودن آن حضرت (توبه، 128)، رفتار تعاملی و بی تکّلّفّ او را ستود. رفتار دوستانه و متواضعانة پیامبر(ص)، در همة برخوردهاي آن حضرت جلوه داشت، همان‌گونه که آن حضرت در سفري، اصحاب را با دست خود آب داد و در برابر اصرار ابوقتاده انصاري که نمی‌خواست پیش از پیامبر(ص) آب بخورد، فرمود: «ساقی قوم آن است که آخر از همه آب بخورد»(قمی، 1403ق، ص146)؛ هنگام ورود هیئت نمایندگان نجاشی نیز خودش مشغول پذیرایی شد و در برابر مخالفت یارانش فرمود: «آنان اصحاب مرا در حبشه گرامی داشتند و من می‌خواهم خودم پذیرایی‌شان کنم.»(فیض کاشانی، بی‌تا، ج3، ص44)

گرسنگی در جنگ خندق بر مسلمانان بسیار فشار می‌آورد، اما هیچگاه دیده نشد که رسول خدا(ص) غذاي بهتري بخورد یا از غذاهاي موجود، سهم بیشتري به خود اختصاص دهد؛ چه بسا که یارانش را ترجیح می‌داد و غذا و لباس خوب را به آنان ایثار می‌کرد.(واقدی، 2004م، ج1، ص387) بالاترین تأثیر روانی رفتار بی‌تکّلّف پیامبر(ص) را در کمک و همکاري آن حضرت در حفر خندق در جنگ احزاب و بناي مسجدالنبی می‌توان دید؛ زیرا وقتی خود حضرت براي ساختن مسجد دست به کار شد، این عمل چنان در عموم مهاجران و انصار اثر گذاشت و موجب ترغیب آنان شد که آنها ضمن تلاش و کوشش بسیار، هنگام کار این شعر را زمزمه می‌کردند؛ «اگر ما بنشینیم و پیامبر کار کند، کار زشت و ناروایی انجام داده‌ایم.»(ابن‌هشام، بی‌تا، ج1، ص313)

البته باید توجه داشت که کارآیی این تعامل، مشروط بر این است که جوهرة رابطه، دوطرفه و مبتنی بر اثرپذیري و اثرگذاري باشد؛ زیرا هر اندازه وزن و نقش یک طرف افزایش یابد، شکل نامطلوبی از ارتباط ایجاد می‌شود، بدین ترتیب که محور شدن افکار عمومی در تصمیم‌گیري‌هاي کلان، موجب عوام‌زدگی می‌گردد و غلبة نیت‌ها و اهداف حاکم سیاسی هم دست‌کاري و کنترل اراده‌هاي عمومی را سبب می‌شود که در حوزة جنگ روانی قرار دارد؛ بر همین اساس، دایرة مشورت‌هاي پیامبر(ص) محدود بود و آن حضرت در اموري که مربوط به خدا و رسولش می‌شد و حکم صریح داشت، مشورت نمی‌کرد، بلکه مشورت‌هاي وي در امور مربوط به جامعه صورت می‌گرفت و شخصیت قوي و قابل اعتماد آن حضرت درکنار سابقة درخشان تدبیر، صداقت و امانت او به دیگران، اجازه نمی‌داد که نظرهاي خود را بر پیامبر(ص) تحمیل کنند.

3. دانش‌افزایی و آگاهی بخشی به مردم

این امر شیوة همة پیامبران بود؛ چنان که وقتی فرعون از حضر ت موسی(ع) درخواست کرد که زمانی را براي مبارزه تعیین کند، آن حضرت ظهر روز عید قبطیان را پیشنهاد کرد تا همه بتوانند براي مشاهده بیرون بیایند (طه، 59) یا حضرت یوسف(ع) که هشت سال زندانی شده بود، ولی پس از تعبیر خواب پادشاه، محبوب او شد و دستور آزادي‌اش صادر گردید، به فرستادة شاه پاسخ منفی داد و پذیرش آزادي را به‌شرط رفع ابهام و آشکار شدن مکر زنانی دانست که نقشة زندانی شدن او را کشیده بودند (یوسف، 50).

پیامبر(ص) نیز پیوسته با جهل و ساده‌اندیشی مبارزه می‌کرد؛ به‌گونه‌اي که آن حضرت یکتاپرستی ناآگاهانه را نیز نمی‌پسندید؛ به همین دلیل، زمانی که همزمان با مرگ فرزندش کسوف اتفاق افتاد و مسلمانان پنداشتند که خورشید به سبب اندوه پیامبر(ص) گرفته است، اگرچه این تصور ممکن بود موجب افزایش ایمان مردم به پیامبر(ص) شود، ولی پیامبر(ص) این ساده‌اندیشی را نفی کرد و براي جلوگیري از جهل و خرافه پدید آمده، بالاي منبر رفت و تصریح کرد که خورشید و ماه دو نشانة خداوندند و به خاطر مرگ و زندگی کسی گرفته نمی‌شوند.(حر عاملی، 1409ق، ج7، ص485)

آن حضرت در هر موردي که ناآگاهی مردم سبب تردید آنها می‌شد، بی‌توجه نمی‌ماند و واقعیت‌هاي پشت پرده را براي مردم افشا می‌کرد. در این باره موردي را می‌توان مثال زد که پس از تقسیم نابرابر بیت‌المال توسط آن حضرت، صداي اعتراض یکی از اصحاب بلند شد که چرا پیامبر سهم جعیل بن سراقه را کمتر از عُیَینه و اَقرع عطا کرده است؟ حضرت فرمود: سوگند به خدایی که جانم در دست قدرت اوست، اگر زمین پر از افرادي مثل عیینه و اقرع باشد، من جعیل را از همة آنها محبوب‌تر می‌دانم. جعیل را به اسلام خودش نگریستم و بر این اساس با او رفتار کردم، اما اعطاي غنایم به افرادي؛ مانند عیینه و اقرع براي جذب دل‌هاي آنها به سوي اسلام است.(ابن اثیر جزری، 1407ق، ج2، ص270)

بارزترین نمونة این روش، پس از صلح حدیبیه بود که پیامبر(ص) متعهد شد که مسلمانانی را که بدون اجازة ولی خود به مدینه پناه می‌برند، به قریش بازگرداند. همین امر که در ظاهر به ضرر مسلمانان بود، موجب نارضایتی آنها شد؛ اما نزول آیات سورة مبارکة فتح و وعدة فتح قریب و ورود به مسجدالحرام، دل‌هاي مسلمانان و خواص را امیدوار و تشویق کرد که صبر کنند و منتظر دستاوردهاي این پیمان در آینده باشند. (واقدی، 2004م، ج2، ص105)

4. استفاده از ظرفیت گروه‌هاي مرجع

آن حضرت در نامه‌هایی که به پادشاهان نوشته است، به بیشتر آنها همچون امپراطور روم، حاکم بحرین، پادشاه عمان و برادرش، حاکم غسانیان یمن و حاکم یمامه، این اطمینان را داده است که در صورت پذیرفتن اسلام، حکومت و سلطنت‌شان تهدیدنخواهد شد.(احمدی میانجی، 1376، ج2، ص41)

این برخورد پیامبر(ص) زمینة کارشکنی و نافرمانی آنها را که قدرت و نفوذ کلام بالایی داشتند، از بین می‌برد. شاید بر اساس همین تاکتیک بود که آن حضرت پیش از فتح مکه، کمک‌هاي مالی خود به فقراي مکه را از طریق ابوسفیان می‌فرستاد و در روز فتح مکه نیز خانة وي را یکی از محل‌هاي امن مکه قرار داد؛ درنتیجه، ابوسفیان که بزرگ قریش و نظرش نافذ بود، پیش از ورود نیروهاي اسلام به مکه، هم خودش تسلیم شده بود و هم مردم مکه را به تسلیم دعوت می‌کرد.(واقدی، 2004م، ج2، ص257)

5. بازسازي روانی جامعه پس از بحران‌ها

بر همین اساس، خداوند و پیامبر(ص) در شرایط بحرانی مردم را رها نکرده و از آنها حمایت روحی و معنوي کرده‌اند. نمونه‌اي از این شرایط سخت، پس از شکست مسلمانان در جنگ اُحد ایجاد شد که یهودیان نیز از فرصت استفاده و تردید در نبوت پیامبر(ص) را شایع می‌کردند.(واقدی، 2004م، ج1، ص270)

6. احیاي نظام ارزشی جامعه و حراست اعتقادي

بررسی‌هاي تاریخی نشان می‌دهد که هرگاه مسلمانان از انگیزه‌هاي الهی دور شده‌اند، ضربه‌هاي جبران ناپذیري بر آنها وارد شده است؛ نمونة بارز آن، جنگ اُحد است که پدید آمدن انگیزه‌هاي مادي و دنیوي موجب شد تیراندازان سپاه اسلام، وظیفة اصلی خود را فراموش کردند و در میانة جنگ، سلاح خود را زمین گذاشتند و مشغول جمع آوري غنایم شدند که حاصلی جز شکست مسلمانان نداشت.

پیامبر(ص) براي ایجاد اراده‌هاي محکم، وفاداري‌ها و علاقه‌مندي‌هاي محدود و فردي را به وفاداري‌هاي ارزشی و مکتبی تبدیل کرد؛ زیرا ریشة ارادة جمعی، در ارزش‌هاي حاکم بر جامعه است و قرار گرفتن فرد در چهارچوب ارزشی وسیع‌تر، وي را از حالت انفعالی به حالت فعال درمی‌آورد و روابط عادي را شدت می‌بخشد؛ اشخاص را تهییج می‌کند و آنان را در باورهاي عمیق خود راسخ‌تر می‌سازد.

آن حضرت ارزش‌هاي اصیل اسلامی را بر جامعه حاکم کرد و ارزش‌هاي جاهلی را از بین برد و به همین منظور، در بدو تشکیل حکومت اسلامی، پیمان برادري دینی را میان مسلمانان، به‌مثابه قراردادي اجتماعی منعقد کرد و با بهره گرفتن از قالب‌هاي همبستگی سنتی و ریختن محتواي دینی و جدید در آنها، کوشید که همة تعصب‌هایی را که به قطب‌هاي اوس و خزرج، مهاجر و انصار و قبایل متفاوت دسته‌بندي می‌شدند، به یک جهت واحد با عنوان برادري دینی سوق دهد و الفتی استوار و خلل ناپذیر ایجاد کند.

در حضور پیامبر(ص) سلمان فارسی، ابوذر، بلال حبشی و صهیب رومی به لحاظ حقوق سیاسی، اجتماعی و انسانی، همانند بزرگان قریش بودند و آن‌گاه که کفار و اشراف مکه از همنشینی با ضعیفان و بردگان سر باز می‌زدند و آنها را مردمی ناتوان و ضعیف می‌خواندند، خداوند خطاب به پیامبرش دستور می‌داد که با آنان که خدایشان را صبح و شام می‌خوانند و خشنودي او را می‌طلبند، دمساز باشد ... و از کسانی که دل‌هایشان را از یاد خدا غافل ساخته‌اند و پیرو هواي نفس خویش‌اند و کارشان تبهکاري است، پیروي نکند.(ر. ک: کهف، 28).

7. جلوگیري از حضور سست‌عنصران در صف مسلمانان

یکی از عوامل شکست جبهة توحید در شرایط سخت، وجود عناصر سست است که با انگیزه‌ها و اغراض مادي و سطحی در صف مسلمانان قرار می‌گیرند. این افراد که بیشترشان ایمان ضعیفی دارند، در برابر مشکلات، مقاومت روحی بالایی ندارند و تحت تأثیر تبلیغات و جنگ روانی دشمن قرار می‌گیرند؛ به همین خاطر، رهبران الهی پیوسته می‌کوشیدند سپاه خود را از چنین عناصري پالایش کنند. نمونة قرآنی این سیاست، رفتار طالوت است که پیش از رسیدن به میدان جنگ، لشکر خود را امتحان و آن را از افرادي که ایمان خالص نداشتند، تصفیه کرد؛ گرچه این تصفیه، در ظاهر موجب کاهش تعداد نیروهاي طالوت شد، اما قرآن تصریح می‌کند که آنها ایمان قوي و روحیۀ مناسِبِ جنگی و نیز اعتقادي به پیروزي نداشتند. (ر. ک: بقره، 249).

پیامبر(ص) در موارد متعددي اصحاب خود را آزمایش و از افراد سست اعتقاد پالایش می‌کرد. آن حضرت موقع عزیمت براي جنگ بدر، کمک خبیب بن یساف را که می‌خواست با مردم قبیله‌اش خزرج همراه شود تا غنیمتی به دست آورد، نپذیرفت و فرمود: «کسی که بر دین ما نیست، نباید با ما همراه شود.»(بلاذری، 1385، ج1، ص345)

در جنگ اُحد برخی از انصار قصد داشتند از هم‌پیمانان یهودي خود کمک بخواهند که رسول خدا(ص) فرمود: «لا یستنصر باهل الشرک من اهل الشرک؛ در جنگ با مشرکان از مشرکان کمک نمی‌گیریم». در همین جنگ کمک و یاري یکی از مشرکان را به رغم شجاعت و جرأتش در جنگ، با این‌که سه مرتبه اعلام آمادگی براي جنگ کرده بود، نپذیرفت تا وقتی که وي به خدا و پیامبرش ایمان آورد.(نیشابوری، بی‌تا، ج5، ص201)

در جنگ خیبر نیز حضرت وقتی متوجه شد کسانی که در حدیبیه وي را همراهی نکرده‌اند، هم اکنون به خاطر ثروت‌هاي خیبر تصمیم گرفته‌اند براي کسب غنیمت با پیامبر(ص) همراه شوند، دستور داد تنها کسانی با ایشان حرکت کنند که هدفشان فقط جهاد باشد.(واقدی، 004م، ج2، ص114)

نتیجه

این موفقیت‌هاي روانی در عرصة مدیریت جامعة اسلامی براي پیامبر(ص) در شرایطی حاصل شد که آن حضرت اساس مدیریت روانی خود را بر صداقت، واقعیت‌ها، حفظ اصول و حقوق اسلامی و شأن انسانی امت خود بنا نهاد؛ در حالی که حاکمان جور، اساس مدیریت روانی خود را بر جنگ روانی می‌گذارند که ماهیتی خصمانه دارد و ارکان آن را فریب و دروغ تشکیل می‌دهد.

پژوهش حاضر نشان می‌دهد که امتیاز شیوة مدیریت روانی پیامبر(ص) بر جنگ روانی، افزون بر حفظ کرامت انسانی، تأثیر ماندگار و طولانی مدت آن است. تجربه نشان داده است که جنگ روانی بدین دلیل که بر حقیقت استوار نیست و با تحریک عواطف و احساسات جامعه شکل می‌گیرد، ممکن است در کوتاه مدت نتیجه دهد و جامعه را در کنترل حاکم درآورد، اما پس از مدتی با فروکش کردن عواطف مردم یا افشاي فریب‌کاري مجریان، رو به زوال می‌گذارد و به یأس مردم می‌انجامد؛ درنتیجه در مدیریت روانی جامعة اسلامی و در الگوي اسلامی که از روش پیامبر(ص) الهام می‌گیرد، جنگ روانی جایگاهی ندارد، بلکه به نظر می‌رسد که شیوة صحیح و اسلامی مدیریت روانی جامعة اسلامی را که مبتنی بر اخلاق و صداقت است، می‌توان از رفتار پیامبر(ص) استخراج کرد و ارائه داد.

بنابراین، امروزه هر نظام سیاسی مبتنی بر الگوهاي اسلامی که جایگاه مردم را در حکومت اسلامی پذیرفته است، می‌تواند همة روش‌هاي رایج مدیریت روانی را که مبتنی بر جنگ روانی است، باطل انگارد و با تکیه بر اصول اسلامی از الگوي پیامبر(ص) پیروي کند که یک الگوي علمی، انسانی، اخلاقی و موفق است.

این پژوهش گام کوچکی در راستاي معرفی همین الگوي مدیریت روانی مشروع و متعالی است و لازم می‌داند که اندیشمندان علوم اسلامی، سیاسی و اجتماعی اهتمام ویژه‌اي به این مبحث داشته باشند و با مطالعات گسترده در تاریخ اسلام، آیات قرآن، تاریخ انبیا و ائمة معصوم(ع) و تحلیل جامع آنها، زمینة عملی شدن این مهم را فراهم کنند.

منابع

قرآن کریم

نهج‌البلاغه

ابن ابی‌الحدید، فخرالدین ابوحامد عبدالحمید(1375) شرح نهج‌البلاغه، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، چ2، تهران نشر نی.

ابن اثیر الجزری، ابی‌الحسن علی‌بن محمد،(1407ق)، الکامل فی‌التاریخ،  تحقیق عبدالله القاضی،بیروت، دارالکتب العلمیه.

ابن اثیر الجزری، ابی‌الحسن علی‌بن محمد،(1422ق)، اسدالغابه فی معرفةالصحابه.

ابوزهره، محمد(1373)، خاتم پیامبران، ترجمة حسین صابري، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوي.

احمدي میانجی، علی(1376)، مکاتیب‌الرسول، تنظیم مرکزتحقیقات حج، قم، دارالحدیث.

امام خمینی، سیدروح‌الله موسوی(1379)، صحیفة امام، چ3، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

بلاذري، احمدبن یخیی(1385)، انساب‌الاشراف، تحقیق و تعلیق محمدباقر المحمـود، اصفهان، مؤسسة تخقیقات و نشر معلرف اهل البیت(ع)

بیهقی، احمدبن‌الحسین(بی‌تا)، سنن کبری، بیروت، دارالفکر.

پاینده، ابوالقاسم(1363)، نهج‌الفصاحه، تهران، نشر جاویدان.

الحرالعاملی، محمدبن‌الحسن(1409ق)، وسائل‌الشیعه، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاءالتراث.

راسل، برتراند(1385)، قدرت، ترجمة نجف دریابندری، تهران، خوارزمی.

السباطی، عبدالوهاب(1970م)، «الجهاد فی تشریع‌الاسلامی»، مجلةالمحاماة، ش5، ص72-82.

سبحانی تبریزي، جعفر(1376)، بروغ ابدیت، قم، مؤسسـة تحقیقـات و نشـر معـارف اهل‌البیت(ع)

صدوق، محمدبن علی بن بابویه(1389)، معانی‌الاخبار، ترجمة عبـدالعلی محمـدي شاهرودی، قم، دارالکتب‌الاسلامیه.

ضاهر وتر، محمد(1374)، مدیریت نظامی در نبردهای پیامبر(ص)، ترجمة اصغر قائدان، تهران، نشر حدید.

الفیض الکاشانی، ملامحسن(بی‌تا)، المحجةالبیضاء فی تهذیب‌الاحیاء، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، چ2، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

قمی، عباس‌بن محمدرضا(1403ق)، الکنی والالقاب، بیروت، مؤسسة الوفاء.

کوبلی، پل(1391)، نظریه‌های ارتباطات، ترجمة شاهو صبار، تهران، پژوهشـکدة مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

مجلسی، محمدباقر(1403ق)، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء.

محکی، علی اصغر(1391)، جزوة افکار عمومی، دسترسـی در باشـگاه خبرنگـاران، 23 مرداد 1391.

نرمان، ل مان، (1375)، اصول روانشناسی، ترجمه و اقتباس محمـود سـاعتچی، چ13، تهران، انتشارات امیرکبیر.

نصر، صلاح(1380)، جنگ روانی، ترجمة محمود حقیقت کاشانی، تهران، سروش.

نقیب زاده، احمد(1382)، تأثیر فرهنگ ملی بر رفتار سیاسی ایرانیان، تهـران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.

نیشابوري، مسلم‌بن حجاج(بی‌تا)، الجامع‌الصحیح، بیروت، دارالفکر.

الواقدي، محمدبن عمربن‌الواقد(2004م)، کتاب المغازی، تحقیق محمد عبـدالقادر عبدالعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.

2. Leon Festinger

1. Cognitive Consistancy

1. Frustration-Aggression

2. Gurr.T.R.

3. Relative Deprvation

2. Active Pablic