ذکر در سیرة نبوی

ذکر در سیرة نبوی منبع: ویکی فقه عبادت برگرفته از واژة عربی عبد به معنای بندگی^1و2و3 و خضوع و تذلل است.⁴ عبادت اظهار بندگی به درگاه خداوند است و این اظهار بندگی ملزوماتی دارد که در سیره و کلام رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله وسلم) بدان پرداخته شده است.

1. ذکر در لغت

ذکر در کتب لغت به معنای یاد کردن یک چیز⁵ و یا یادآوری چیزی پس از فراموشی استعمال شده است.^6و7 این یاد کردن می‌تواند با زبان باشد^8و9 یا قلب یا هر دو.¹⁰

2. اقسام ذکر

ذکر خدای سبحان از بارزترین مصادیق پرستش خداوند به شمار رفته و از لحاظ وجودی دارای اقسامی است که کامل‌ترین آن یاد بنده نسبت به خداوند متعال است. رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله وسلم) ذکر را مختص به زبان نمی‌دانست، بلکه هر کاری و هر عملی که نمودار یاد پروردگار باشد را ذکر او به حساب می‌آورد. هم‌چنان که در روایتی از ایشان آمده: «هرکس از خداوند عزوجل فرمان برد، خدا را یاد کرده است، هر چند نمازخواندن و روزه گرفتن و قرآن خواندنش اندک باشد.»^{11و12و13و14و15}

3. عامل نجات بخش

در بیان رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یاد خداوند متعال "برترین صدقات^16و17و18 و موجب آسانی کارها و راغب گردیدن مردم به آخرت به شمار آمده¹⁹ عملی برشمرده شده که محبوب‌تر از آن نزد خداوند متعال²⁰ و عاملی مؤثرتر از آن در نجات بنده از بند گناهان در دنیا و آخرت، یافت نمی‌شود.²¹ ایشان علاقه به ذکر خدا را نشانة حب به خداوند و بی‌علاقه‌گی به آن را نشانة دشمنی با خدا عنوان کردند.^{22و23و24و25} روزی در جمع اصحاب و یارانش خطاب به آنان فرمودند: «آیا به شما نگویم که بهترین و پاکیزه‌ترین اعمال شما نزد خدایتان چیست و چه چیز درجات شما را بیش از هر چیز، بالا می‌برد و از درهم و دینار برایتان بهتر است و (حتی) از این که با دشمن رو به رو شوید و بکشید و کشته شوید، ارزشمندتر است"؟ گفتند: آری، ‌ای پیامبر خدا! فرمود: " بسیار به یاد خداوند عزوجل بودن"»^{26و27و28و29و30} و به مسلمانان می‌فرمودند: «اگر می‌خواهید برگزیده‌ترین بندة خداوند متعال باشید، پس خدا را فراوان یاد کنید».³¹

4. تأکید بر مداومت ذکر

پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر مداومت بر ذکر تأکید داشته می‌فرمود: «هیچ چیزی را بر یاد خدا ترجیح مده»؛^32و33 چرا که غافل شدن از یاد خدا در هر لحظه از عمر آدمی موجب افسوس در روز قیامت است،^34و35و36 می‌فرمودند: «تا وقتی به یاد خدا باشی، ایستاده یا نشسته، در بازار یا در محفل صمیمی و یا هرکجا که باشی، پیوسته در حال نماز و عبادت هستی».³⁷

5. مجالس سودمند

هم چنین در احادیث رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مجالسی سودمند، معرفی شده‌اند که در آن، ذکر خدا شود.^{38و39و40و41} و اگر جز این باشد چیزی جز حسرت و وبال برای اهل مجلس نخواهد بود.^42و43و44 ایشان حکایت کسانی را که خدا را یاد می‌کنند با کسانی که ذکری از خداوند به میان نمی‌آورند را حکایت انسان زنده و مرده دانستند^45و46و47 و فرمودند: «مثل کسی که در میان غافلان، به یاد خدا است، مثل چراغ در خانة تاریک است».^48و49و50

6. ثمرات یاد خدا

در احادیث و روایات رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) زنده شدن دل‌ها⁵¹ شفای دل‌ها^52و53و54 دور شدن شیطان^55و56و57 ایمنی از نفاق^{58و59و60و61} دوستی خدا^{62و63و64و65} و مصونیت از ثمرات یاد خدا برشمرده شده است. پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): خداوند سبحان فرمود: "چون بدانم که یاد من بر جان بنده‌ام چیره گشته است، خواهش او را متوجه سؤال و مناجات با خود می‌کنم. پس چون بنده‌ام چنین شود، هرگاه بخواهد دچار سهو و غفلت شود، مانع غفلتش می‌شوم. اینان، دوستان حقیقی من و قهرمانان واقعی هستند"^66و67و68

7. برترین ذاکر الهی

رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خود نیز برترین ذاکران الهی بود می‌فرمود: «إنَّ رَبِّي أمَرَنِي أن يكونَ نُطقِي ذِكراً ...؛ خداوند به من امر کرده که سخنم ذکر باشد و...»^69و70و71 روایت شده که حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر نمی‌خاست و نمی‌نشست، مگر با ذکر خدا^72و73و74 ایشان هر روز سیصد و شصت بار به تعداد عروق بدن، حمد خدا می‌گفت و می‌فرمود: «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ کثیراً عَلى کلِّ حالٍ؛ در تمام حالات و به طور فراوان حمد و ستایش مخصوص پروردگار جهانیان باد».^75و76و77 نزول برخی آیات بر آتش شور و اشتیاق حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ذکر خدا بیش از پیش دامن می‌زد؛ آن چنان‌که کفار به طعنه و استهزاء می‌گفتند: «او جن زده شده است.» (از ابوسعید خدری روایت شده که وقتی آیة 41 سورة احزاب نازل شد، رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن قدر به ذکر خدا مشغول شد که کفار به طعنه و استهزاء می‌گفتند او جن زده و دیوانه شده است).⁷⁸ پانویس

1. ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴، ج۳، ص۲۷۰ – ۲۷۱.
2. زکریا، ابوالحسن احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبد السلام محمود هارون، مکتبة الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴، ج۴، ص۲۰۶ – ۲۰۷.
3. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹، ج۲، ص۴۹.
4. ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴، ج۳، ص۲۷۱.
5. راغب اصفهانی، المفردات الفاظ القرآن، دمشق - بیروت، دارالقلم - دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲، ص۳۲۸.
6. زکریا، ابوالحسن احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبد السلام محمود هارون، مکتبة الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴، ج۲، ص۳۵۸.
7. ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴، ج۴، ص۳۰۸.
8. زکریا، ابوالحسن احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبد السلام محمود هارون، مکتبة الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴، ج۲، ص۳۵۸.
9. ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴، ج۴، ص۳۰۸.
10. راغب اصفهانی، المفردات الفاظ القرآن، دمشق - بیروت، دارالقلم - دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲، ص۳۲۸.
11. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الاختصاص، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳، ص۲۴۸.
12. شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۱ش، ص۳۹۹.
13. حلی، ابن فهد، عدة الداعی، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۷، ص۳۰۲.
14. سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۵۷۳.
15. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۵.
16. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط، دارالحرمین، ۱۴۱۵، ج۷، ص۲۵۰.
17. سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۴۹۸.
18. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۲.
19. پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، نهج الفصاحه، تحقیق و ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، دنیای دانش، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۳.
20. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۶.
21. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۶.
22. شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، قم، شریف رضی، ۱۳۶۳ش، ص۱۲۸.
23. ابن عدی، عبدالله، الکامل، تحقیق یحیی مختار غزاوی، ج۴، ص۱۲۸.
24. سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۱۵۷.
25. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۱۷ – ۴۱۸.
26. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۴۹۹.
27. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۳۹.
28. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ج۷، ص۱۵۶.
29. امام مالک، مالک بن انس، الموطا، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۱۱.
30. احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۴۵، ص۵۱۵.
31. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱۶، ص۱۲۸.
32. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، ۱۴۱۲، ص۴۵۶.
33. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج۷۴، ص۱۰۹.
34. هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۸۸، ج۱۰، ص۸۰.
35. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط، دارالحرمین، ۱۴۱۵، ج۸، ص۱۷۵.
36. سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۵۱۵.
37. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۴۶.
38. دیلمی، حسن ابن ابی الحسن، اعلام الدین، آل البیت علیه‌السّلام، قم، ۱۴۰۸، ص۲۹۳.
39. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج۷۱، ص۱۸۹.
40. احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۱۱، ص۶۶۳.
41. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۹، ص۱۴۸.
42. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۴۹۷.
43. حلی، ابن فهد، عدة الداعی، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۷، ص۲۴۶.
44. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، ۱۴۱۲، ص۲۷۶.
45. نووی دمشقی، یحیی بن شرف، ریاض الصالحین من کلام سید المرسلین، دار الوفاء، چاپ هفتم، ۱۴۲۸، ص۳۴۲.
46. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دار الفکر، افست دار الطباعة العامره استانبول، بی تا، ج۷، ص۱۶۸.
47. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، بیروت، دارالمعرفه، چاپ سوم، بی تا، ج۱۱، ص۱۷۷.
48. عجلونی، اسماعیل بن محمد، کشف الخلفاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ سوم، ۱۴۰۸، ج۱، ص۴۲۰.
49. سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۱، ص۶۶۲.
50. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۳۰.
51. مالکی اشتری، ورام بن ابی فراس، مجموعه ورام، قم، مکتبة الفقیه، بی تا، ج۲، ص۱۲۰.
52. عجلونی، اسماعیل بن محمد، کشف الخلفاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ سوم، ۱۴۰۸، ج۱، ص۴۱۹.
53. سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۱، ص۶۶۵.
54. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۱۴.
55. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج۶۰، ص۱۹۴.
56. هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۸۸، ج۷، ص۱۴۹.
57. موصلی، ابو یعلی احمد بن علی بن المثنى، مسند، تحقیق حسین سلیم اسد، ج۴، ص۱۹۴.
58. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۵۰۰.
59. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط، دارالحرمین، ۱۴۱۵، ج۷، ص۸۶.
60. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ج۷، ص۱۵۴.
61. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۵.
62. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۵۰۰.
63. سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۵۷۹.
64. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ج۷، ص۱۵۴.
65. متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۵.
66. حلی، ابن فهد، عدة الداعی، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۷، ص۲۴۹ – ۲۵۰.
67. حلی ابن فهد، احمد بن شمس‌الدین، التحصین، قم، امام مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف، ۱۴۰۶، ص۲۶.
68. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج۹۰، ص۱۶۳.
69. قضاعی، محمد ابن سلامه، مسند الشهاب، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، الرساله، چاپ اول، ۱۹۸۵، ج۲، ص۱۸۹.
70. طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الانوار، ص۱۱۶.
71. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ۱۴۰۸، ج۵، ص۲۹۲.
72. بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه و معرفة احوال صاحب الشریعه، ج۱، ص۲۸۸.
73. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵، ج۳، ص۳۵۰.
74. شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا علیه‌السّلام، ج۲، ص۲۸۴.
75. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۵۰۳.
76. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴، ص۵۹۷.
77. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ج۷، ص۱۷۱.
78. ابوالفتوح رازی، حسن بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸، ج۱۵، ص۴۳۲.