روزه در حدیث و سیرة نبوی

روزه در حدیث و سیرة نبوی نویسنده: محسن محمدزاده منبع: دانش‌نامة پژوهه خداوند در قرآن می‌فرماید: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ اُسْوَه حَسَنَه؛¹ برای شما در رسول‌خدا نمونه و سرمشق نیکویی برای پیروی است برای آن کسی که به خدا و آخرت امیدوار است و بسیار خدا را یاد می‌کند». پیامبر(ص) در طول تاریخ بزرگترین سرمشق بشریت بوده است، زیرا پیش از این که با گفتار خود مربی و راهنمای مردم باشد، با رفتار شخصی خویش بهترین تربیت کننده و راهبر بود. شخصیت پیامبر(ص) نمونه‌ای برای یک روزگار، یک نسل، یک ملت، یک مذهب و یک مکان خاص نمی‌باشد، بلکه یک سمبل جهانی و همیشگی برای تمام مردم در همة زمان‌هاست. طلیعة رمضان مرحوم کلینی از امام باقر(ع) نقل کرده است که چون ماه رمضان نزدیک شد و سه روز از شعبان مانده بود بلال به دستور رسول‌الله(ص) مردم را جمع کرد و آن حضرت بر آنان خطبه خواند و آمدن رمضان و فضائل آن را بیان فرمود.² به این طریق با ورود ماه رمضان در سال دوم هجرت مسلمانان ماه پرهیز، ماه رحمت، مغفرت و صیام آن را آغاز کردند که تا قیام قیامت عمل واجب و عمومی گردید، روزه در امت‌های قبل نیز بوده و اختصاص به اسلام ندارد، چنان که در کلام الله آمده: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛³ روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما (بودند) مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید». رسول‌خدا(ص) دو مؤذن داشت که اذان می‌گفتند یکی عبدالله بن ام مکتوم که نابینا بود و دیگری بلال حبشی، عبدالله قبل از صبح اذان می‌گفت و بلال بعد از صبح، رسول‌الله(ص) فرموده بود: هر وقت صدای ابن ام‌مکتوم را شنیدید بخورید و بیاشامید و هر وقت صدای بلال را شنیدید امساک نمایید چنان که این مطلب را امام صادق(ع) از آن حضرت نقل فرموده است.⁴ روزه امام صادق(ع) فرمود: رسول‌خدا(ص) در آغاز بعثت آن قدر پى در پى روزه مى‌گرفت که مى‌گفتند دیگر افطار نمى‌کند. سپس آن قدر افطار مى‌کرد که مى‌گفتند دیگر روزه نمى‌گیرد. آن‌گاه از این روش دست برداشت و یک روز در میان روزه مى‌گرفت که روزه حضرت داود(ع) باشد. سپس آن را ترک کرد و سه روز ایام البیض (سیزده و چهارده و پانزدهم هر ماه) را روزه مى‌گرفت و سرانجام از آن هم صرف نظر کرد و سه روز را در دهه‌هاى ماه پخش کرد: پنجشنبه دهة اول و چهارشنبه دهة دوم و پنجشنبه دهة سوم و تا زنده بود این روش را ادامه داد.⁵ رسول‌خدا(ص)، ماه شعبان و ماه رمضان و سه روز از هر ماه، پنجشنبه اوّل، و چهارشنبه وسط، و پنجشنبه آخر ماه را روزه می‌داشت.⁶ امام صادق‌(ع) فرموده‌اند: رسول‌خدا(ص) دهه آخر رمضان را در مسجد معتکف می‌شد. همچنین فرموده‌اند: پیامبر(ص) چون دهة آخر رمضان فرا می‌رسید کمر می‌بست و از بانوان دوری می‌جست و شب‌ها را احیا می‌کرد و همة وقت خود را برای عبادت فارغ می‌ساخت.⁷ روزة واقعی پیامبر(ص) زنی را مشاهده کرد در حالی که روزه بود به کنیز خود دشنام می‌داد، سپس رسول‌خدا(ص) غذایی طلبید و به آن زن گفت: بخور. عرض کرد: روزه هستم! فرمود: چگونه روزه‌ای در حالی که به کنیزت دشنام داده‌ای؟! چه کم هستند روزه‌داران و چه بسیار گرسنگی کشندگان. روزه فقط خودداری از خوردن و نوشیدن نیست.⁸ اهمیت روزه در گفتار پیامبر پیامبر(ص) به «جابر بن عبدالله انصاری» فرمود: ای جابر، این ماه مبارک رمضان است، هر کس روز آن را روزه بدارد، و قسمتی از شب آن را به عبادت بایستد، و شکم و خواهش‌های نفس خود را از حرام باز دارد، و زبان خود را نگاهدارد، از گناهان پاک و مبرا می‌شود، مثل بیرون رفتن از این ماه. جابر عرض کرد: ای رسول‌خدا چه نیکوست این سخن که فرمودی! فرمود: و چه سخت است این شرط‌هایی که نمودم.⁹ پیامبر(ص) وقت افطار می‌گفت: «اللَّهُمَّ لَکَ صُمْنَا وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْ مِنَّا؛ بار خدایا برای تو روزه داشتیم، و از روزی تو افطار کردیم، پس آن را از ما بپذیر و قبول فرما». و در پی آن می‌فرمود: «تشنگی به ‌سر آمد و رگ پی آب گرفت، و اجر و پاداش آن باقی است».¹⁰ روزه‌دار دائمی روزى رسول‌خدا(ص) به یاران خود فرمود: کدام یک از شما تمام روزها را روزه مى‌دارید؟ سلمان گفت: یا رسول‌اللَّه، من. یکى از حاضران گفت: اى سلمان، اکثر روزها تو را دیده‌ام که غذا مى‌خورى! سلمان گفت: چنان نیست که تو گمان کرده‌اى، من در هر ماه سه روز آن را روزه مى‌گیرم، و خدا فرموده: «هر که یک عمل خوبى انجام دهد ده برابر آن ثواب داده مى‌شود» و از طرفى هم روزة ماه شعبان را به ماه رمضان وصل مى‌کنم، و هر که چنین کند ثواب روزة تمام دهر را دارد. رسول‌خدا(ص) به آن مرد فرمود: کجا دیگر با مثل لقمان حکیم برخورد خواهى کرد؟ آنچه خواهى از او بپرس که تو را پاسخ خواهد داد.¹¹ ابواب خیر معاذ بن جبل گوید: در جنگ تبوک، بر اثر گرمای شدید مردم هر یک به گوشه‌ای می‌رفتند. من که در کنار پیامبراکرم(ص) بودم عرضه داشتم: ای رسول‌خدا مرا به کاری راهنمایی فرما که به بهشتم رساند و از دوزخم وارهاند. حضرت فرمودند: از چیزی بزرگ پرسیدی، ولی در عین حال اگر خدا بخواهد هر دشواری را آسان خواهد کرد ای معاذ! خدای را بپرست و هیچ چیز را شریک او قرار مده، نماز را به پا دار و زکات واجب را بپرداز و ماه رمضان روزه بدار، اینک اگر بخواهی، از ابواب خیر به تو خبر خواهم داد. عرض کردم: آری ای پیامبر‌خدا(ص)! آنگاه فرمود: روزه سپر آتش دوزخ است و صدقه معاصی را فرو می‌پوشد و شب زنده‌داری مرد در عبادت پروردگار، موجب رضایت حضرت حق است.¹² پاداش روزه‌دار امام حسن(ع) فرمود: جمعی از یهودیان به محضر رسول‌خدا(ص) آمدند... (بعد از سوال و پرسش از رسول‌خدا و شنیدن جواب) سخنگوی یهودیان عرض کرد: پاداش روزه‌دار در این ماه (ماه مبارک رمضان) چیست؟ پیامبر(ص) فرمود: هیچ مؤمنی نیست که این ماه را به خاطر خدا روزه بدارد جز آنکه خداوند هفت چیز به وی اعطا نماید: یکم حرام را از جسد وی دور سازد دوم او را به رحمت خویش نزدیک سازد، سوم دشواری‌های هنگام موت را بر او آسان گرداند چهارم روزه را مایة امان از گرسنگی و تشنگی قیامت وی قرار دهد پنجم برائت از آتش رابه او عطا کند. ششم از غذاهای بهشت نصیب وی گرداند هفتم روزه را مایه عفو خطای پدرش، آدم قرار دهد.¹³ دربارة روزه پیامبر(ص) «امّ‌سلمه» گفته است: ندیدم رسول‌خدا(ص) دو ماه پیاپی را روزه بدارد جز ماه شعبان و ماه رمضان را. همچنین از «عائشه» نقل شده است: ندیدم رسول‌خدا(ص) در هیچ ماهی بیش از ماه شعبان روزه بدارد، بیشتر ماه شعبان بلکه تمام آن را روزه بود و «عبدالله» گفته است: رسول‌خدا(ص) سه روز اوّل هر ماه را روزه می‌داشت و کمتر جمعه‌ای بود که روزه نباشد و «ابوهریره» گفته است: رسول‌خدا(ص) فرمودند روز دوشنبه و پنجشنبه اعمال(به پیشگاه الهی) عرضه می‌شود و دوست دارم عمل من در حالی که روزه‌دار هستم عرضه شود. از «عائشه» و «امّ‌سلمه» سؤال شد: کدام عمل(عبادت) نزد رسول‌خدا(ص) پسندیده‌تر بود؟ گفتند: آنچه بر آن مداومت شود هر چند کم باشد.¹⁴ امام صادق(ع) فرمود: جنگ «بدر» در ماه رمضان (سال دوم هجرت) اتفاق افتاد، به این جهت رسول‌خدا(ص) در آن سال در مسجد معتکف نشد، اما سال بعد، آن حضرت دو دهه اعتکاف کرد: یک دهه براى همان سال، و دهة دیگر براى قضاء اعتکاف سال قبل.¹⁵ پیامبر(ص) هرگاه چیزى او را اندوهگین مى‌ساخت با روزه گرفتن و نماز خواندن بر دفع آن یارى مى‌جست.¹⁶ منابع:

1. احزاب/21.
2. شیخ کلینی، کاقی، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1389، ج4، ص67.
3. مریم /26.
4. شیخ حر العاملی، وسائل الشیعه، قم موسسة آل‌البیت 1414، ج4، ص625.
5. شیخ طبرسی، مکارم الاخلاق، قم، منشورات رضی، چ ششم، 1393، ص138.
6. شیخ حر عاملی، پیشین، ج10، ص423.
7. شیخ کلینی، پیشین، ج4، ص155.
8. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، تحقیق سیدحسن خرسان، قم دار الکتب الاسلامیه، 1365ش، ج4، ص194.
9. شیخ صدوق، من لا یحضرالفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعة مدرسین، 1404ق، ج2، ص98.
10. جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور، جده نشردار المعرفه، ج1، ص138.
11. شیبخ حر العاملی، پیشین، ج10، ص421.
12. جلال الدین سیوطی، پیشین، ج5، ص176.
13. شیخ حر العاملی، پیشین، ج10، ص172.
14. به نقل از کتاب سیمای آفتاب، ابوالفضل موسوی گرمارودی، انتشارات دلیل ما، ص45.
15. شیخ حر عاملی، پیشین، ج10، ص533.
16. شیخ طبرسی، مجمع البیان، بیروت، موسسة اعلمی، ج1، ص194.