پیامبر(ص) و مدارا در خانواده

پیامبر(ص) و مدارا در خانواده نویسنده: گلشاد حيدري منبع: پژوهشکده باقرالعلوم(علیه‌السلام) مدارا در لغت به معنی ملاطفت و نرمی و پنهان کردن کینه و عداوت در مقابل رقیب است؛¹ اما در اصطلاح به معنی بذل دنیا به خاطر مصلحت دنیا و یا مصلحت دین و یا هر دوی این‌هاست.² اما معنای عرفی آن عبارت است از این‌که در مقابل بدی‌ها و ناملایمات دیگران از خود ملایمت و ملاطفت و گذشت نشان دهیم. کانون ‌خانواده از نهادهای مهم اجتماعی است که اساس و سنگ بنای جامعه را تشکیل می‌دهد. اسلام اهمیت زیادی به جایگاه خانواده در جامعه قائل شده و سفارش‌های فراوانی بر تحکیم و تشیید مبانی آن از جانب معصومین(ع) صورت گرفته است. همان‌گونه که اعمال پیامبر(ص) در تمام ابعاد زندگی الگوی مسلمانان است، شیوة رفتارش در خانه نیز برای پیروانش اسوه است. از عوامل مهم تحکیم پایه‌های خانواده و تداوم زندگی، عشق، محبت و گذشت از لغزش‌های اعضای خانواده و مدارا با آنان است. از سیرة پیامبر(ص) به خوبی برمی‌آید که زندگی با صبر، عفو و گذشت از خطاهای یکدیگر پایدار می‌ماند. آن حضرت همان‌گونه که در برخورد با دشمنان و معاندان با رفق و مدارا رفتار می‌کرد، در خانه و خانواده به آن اهمیت بیشتری می‌داد در این نوشته مدارای پیامبر(ص) در خانواده در دو بخش قولی و عملی مورد بررسی قرار می‌گیرد. الف. مدارا در خانواده در گفتار نبوی(ص) از منظر قرآن و روایات خانواده بر پایة محبت و مودت استوار است. آن پیامبر(ص) محبت و عشق به همسر را در کنار عشق به نماز قرارداده، می‌فرماید: «حُبّب إلی من الدنیا: النساء، و الطیب، و جعل قرّة عینی فی الصلاة؛³ از دنیا سه چیز محبوب من است، عطر و زن و اما آرامش و شادابی چشمان من در نماز است». این زیباترین جمله در مورد همسر است. مواجهه با مشکلات و سختی‌ها و کمبودهای مادی و معنوی ممکن است باعث ناراحتی‌هایی در زندگی شود و یا اشتباهات و خطاهایی از یکی از زن و شوهر سر بزند، اگر زندگی بر پایة محبت استوار باشد و پشتوانه‌ای محکم، چون گذشت داشته باشد، تحمل مشکلات آسان و چشم‌پوشی و اغماض از خطاها و اشتباهات، سهل خواهد بود. در این میان گذشت و مدارا از جانب مردها به دلیل اقتدار بیشتر، زیبنده‌تر خواهد بود، به همین جهت پیامبر(ص) در مورد مدارا در خانواده بیشتر مردان را مورد خطاب قرار داده و سفارش به مدارا نموده و بر تحمل و صبر بر بد اخلاقی‌ها و حرف‌های ناراحت کنندة همسر وعدة ثواب و پاداش داده است. از جمله آن حضرت فرمودند: «خَیرُکُمْ خَیرُکُمْ لأَهْلِهِ وَأَنَا خَیرُکُمْ لأَهْلِى؛⁴ بهترین فرد شما کسی است که برای خانوده‌اش بهترین باشد، و من بهترین شما نسبت به خانوادة خودم هستم». یعنی هرکس که رفتار بهتر با خانوادة خود داشته باشد، بهترین افراد امت به حساب می‌آید و خود حضرت در این راه پیش‌قدم بود و بهترین برخورد و تعامل را با خانواده خود داشته است. همچنین دربارة حقوق زن و مرد بر یکدیگر می‌فرماید: «...فلکم علیهن حق و لهن علیکم حق، و من حقکم علیهن ان لا یوطئووا فرشکم و لایعصینکم فی معروف. فاذا فعلن الک فلهن رزقهن و کسوتهن بالمعروف ولاتضربوهن».⁵ شما مردان بر زنان حقی دارید و آنان نیز بر شما حقی دارند. از جملة حقوق شما بر آنان این است که رابطة نامشروع با بیگانه برقرار نکنند و در موارد لزوم، از شما سرپیچی نکنند. پس آن‌گاه که این حقوق را ادا کردند، حق خرجی و لباس در حد متعارف و معمول را دارا هستند و نیز از جمله حقوق اینکه (اگر اشتباه کرد از اشتباه‌شان بگذرید) آنان را نزنید. در جایی دیگر حضرت، مردان و زنان را در مقابل بداخلاقی همسران توصیه به صبر نموده می‌فرماید: «من صبر على سوء خلق امرأته أعطاه الله من الاجر ما أعطى أیوب ( علیه السلام ) على بلائه . و من صبرت على سوء خلق زوجها أعطاها الله مثل ثواب آسیة بنت مزاحم؛⁶ مردى که در مقابل بد اخلاقی زنش صبر نماید خداوند اجر و پاداش حضرت ایوب(ع) را به او عطا خواهد کرد. همچنین زنی که بد اخلاقی شوهر را تحمل نماید، خداوند ثواب و اجر آسیه را به او خواهد داد». به خاطر مشکلات و نابسامانی‌هایی که ممکن است در زندگی پیش بیاید، باید صبر پیشه کرد، اگر کسی در مقابل ناملایمات و مشکلات و بد اخلاقی‌ها صبر و بردباری از خود نشان ندهد و بداخلاقی و بدی را با بدی جواب دهد، پیوند عاطفی و رابطه محبت‌آمیز زناشویی آسیب دیده و دامنه اختلافات وسعت یافته و بالتبع بر مشکلات افزوده خواهد شد. به همین جهت صبر و تحمل در مقابل بدی‌های همسر( چه فعلی باشد و چه زبانی)، مستحب است. باید توجه داشت که انس و آرامش خانوادگی نعمت است و با کوچک‌ترین برخورد نامناسب و سخت‌گیری‌های بی‌جا و بی‌مورد نباید آرامش خانواده را به هم زد، بلکه بهترین کار مداراست. آن حضرت دربارة مردان می‌فرماید: «خیر الرجال من أمتی الذین لا یتطاولون على أهلهم ویحنون علیهم ولا یظلمونهم؛⁷ می‌فرماید: بهترین مردان امت من کسانی هستند که بر خانواده‌شان ستم روا نمی‌دارند و نسبت به آنان مهربان بوده و در حق آنان ظلم‌ نمی‌کنند. پیامبر(ص) افراد با گذشت را بهترین افراد امت معرفی کرده است، منظور آن حضرت(ص) این است که کسانی که صفات مزبور را ندارند و به خانواده‌شان ظلم می‌کنند، بدترین افراد امت می‌باشند. همچنین آن حضرت(ص) توهین به مقام زن را نشانه‌پستی و دنائت دانسته، می‌فرماید: «ما أکرم النساء الاکریم و ما أهانهن إلا لئیم»⁸  زنان را احترام نمی‌کند؛ مگر اشخاص کریم و دارای کرامت و توهین نمی‌کند به ساحت زنان، مگر افراد پست». دربارة رفتار نیک به زنان‌ گفته است: «أوصانی جبریل ( علیه السلام ) بالمرأة حتى ظننت أنه لا ینبغی طلاقها إلا من فاحشة بینة؛⁹ جبرئیل آن قدر در مورد زنان به من سفارش کرد که گمان کردم که طلاق آنان جز در مواردی که فضاحت آشکار از آنان دیده شود، جایز نیست». ب. مدارای در خانواده در سیرة عملی پیامبر(ص) در سیرة عملی پیامبر(ص) نیز مصادیق فراوانی از مدارای آن حضرت در خانواده مشاهده می‌شود. تاریخ سیرة نبوی(ص) مملو است از رفتار کریمانه و مدارای حضرت با اهل خانه مخصوصاً با همسرانش، به صورت طبیعی برخی از همسران آن حضرت نسبت به همدیگر حسادت می‌ورزیدند و سعی داشتند که توجه و محبت حضرت را نسبت به خود جلب نماید و در این راستا با اعمال خود سبب رنجش آن حضرت را فراهم می‌کردند که موارد زیادی در تاریخ وجود دارد؛ ولی آن حضرت با حسن خلق و سعة صدر با آنان مدارا می‌نمود¹⁰ و هیچ‌گاه در مقابل آنان گفتار یا رفتار خشونت‌آمیز ندشتند که به چند مورد اشاره می‌شود:

1. در مواقعی که نسبت به رفتار همسرانش بسیار غضبناک می‌شد در برابر آنان مدارا نموده یک روز از آنان دوری می‌کرد. از عمر بن الخطاب روایت شده است: روزی بر همسرم غضب کردم؛ اما وقتی همسرم به من رو کرد، من از او انکار کردم، همسرم گفت: قسم به خدا وقتی پیامبر(ص) از دست همسران خود ناراحت می‌شد، فقط یک روز از آن‌ها دوری می‌کرد. عمر می‌گوید: سراغ حفصه رفتم و جریان را از او جویا شدم او نیز این موارد را تأیید کرد.¹¹
2. رفق و مدارای آن حضرت(ص) با اعضای خانواده را می‌توان در روایتی که از عایشه نقل شده به خوبی مشاهده کرد. وی می‌‌گوید: روزی نوبت حضرت پیامبر به خانة من بود، صفیه از همان غذایی که من درست کرده بودم برای پیامبر(ص) فرستاده بود، وقتی ظرف غذا را در دست کنیز صفیه دیدم، لرزه بر تنم افتاد که حتی مرا لرز فرا گرفت، به آن ظرف زدم و انداختم. عایشه می‌گوید: پیامبر به من نگاه کرد و آثار ناراحتی را در چهره‌اش مشاهده کردم، گفتم پناه می‌برم به رسول‌خدا از این‌که مرا امروز نفرین نماید. می‌گوید: پیامبر(ص) فرمود: سزاوار آن هستی، عایشه می‌گوید: به پیامبر گفتم: کفارة این عمل چیست؟ فرمودند: مانند طعامش، طعام بده و مانند ظرفش ظرف تهیه کن.¹²
3. یکی دیگر از موارد مدارای آن حضرت، جریان توطئة حفصه و عایشه برای مانع شدن آن حضرت از رفتن به خانة یکی دیگر از همسرانش بود. زیرا حضرت در خانة یکی از همسرانش (زینب بنت جحش) مقداری عسل تناول فرموده بود و از آن عسل خیلی خوشش آمده بود. عایشه و حفصه وقتی از جریان مطلع شدند، با هم توطئه کرده بودند که هر وقت پیامبر(ص) به نزد هرکدام از آنها آمد، به او بگویند که چه خورده‌ای؛ زیرا دهانت بوی بدی می‌دهد، تا حضرت دیگر از آن عسل تناول نکند بدین ترتیب حضرت را از رفتن به خانة زینب باز دارند.¹³ وقتی حضرت از توطئة آنان مطلع شد سخت ناراحت گردید؛ ولی با این وصف با آنان مدارا نمود.
4. آن حضرت(ص) در سفر حجة الوداع، همسرانش را نیز با خود به سفر برده بود، بار شتر صفیه سنگین بود و شترش هم تیزگام نبود، حضرت دستور داد که وسایل عایشه را که سبک است به شتر صفیه منتقل کنند و وسائل صفیه را که سنگین است به شتر عایشه منقل کنند، تا سرعت حرکت قافله بیشتر شود. عایشه می‌گوید: این اقدام مرا به خشم آورد و واداشت که فریاد بزنم آی بندگان خدا! این زن یهودی بر رسول‌الله(ص) غلبه کرده است. پیامبر(ص) فرمودند: یا أم عبدالله! چون بار شتر تو سبک بود بار صفیه را به شتر تو منتقل ساختیم و بار ترا به شتر او. عایشه خطاب به حضرت می‌گوید: آیا تو گمان می‌کنی پیامبر‌خدا هستی! حضرت تبسمی کرد و گفت: آیا در این مورد شک داری تو یا أم المؤمنین یا أم عبدالله! دو باره عایشه می‌گوید: آیا تو گمان می‌کنی رسول‌خدا هستی آیا عدالت را رعایت کردی! عایشه می‌گوید: پدرم ابوبکر حرف‌های مرا شنید و با تعجب سراغ من آمد با سیلی محکم به صورتم زد. پیامبر(ص) فریاد زد یا ابوبکر دست نگهدار! ابوبکر عرض کرد یا رسول‌‌الله آیا نشنیدی چه گفت، حضرت در جواب فرمودند: غیر از من کسی به بالا و پائین قضایا آگاهی ندارد.¹⁴

پیامبر(ص) در موارد فراوان در مقابل سخنان و رفتارهای همسرانش با اخلاق نیکو و سعة صدر برخورد می‌کرد. آن حضرت نه تنها با همسران خود، بلکه با خادمان منزل نیز مدارا می‌کرد. أنس بن مالک که مدت ده سال خدمت کارحضرت پیامبر(ص) بود، می‌گوید: مدت ده سال خدمت کار حضرت پیامبر بودم. در این مدت هرگز حتی یک «اف» هم به نگفت و در مورد کاری که کرده بودم نگفت چه کردی و چرا این کار را نکردی! و همچنین کاری که نکرده بودم نگفت چرا این کار را ترک کردی.¹⁵ آن حضرت در مورد اذیت همسر فرمود: «فأی رجل لطم امرأته لطمة أمر الله عزوجل مالک خازن النیران فیلطمه علی حر وجهه سبعین لطمة فی نار جهنم»¹⁶ اگر کسی بدون جهت همسرش را اذیت کند، خداوند او را مجازات خواهد کرد و می‌فرماید: کسی که با همسرش بدرفتاری کند و او را کتک بزند، خداوند متعال به «مالک» مأمور دوزخ امر می‌کند که در برابر هر سیلی که به زنش زده ، هفتاد سیلی به گونه او بزند. منابع:

1. زبیدی، محمد مرتضی؛ تاج العروس، بیروت، المکتبة الحیاة، ج10، ص124 و 309.
2. شمس الحق عظیم آبادی، محمد؛ عون المعبود شرح سنن ابی داود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، 1415ق، ص103.
3. ابن بابویه قمی، محمدبن علی؛ الخصال، جامعة مدرسین، 1304ق، ص 165.
4. الطبرسی، رضی الدین حسن بن فضل؛ مکارم الاخلاق، منشورات الرضی، 1392، ص 216.
5. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق، ج100، ص245.
6. همان، ص 213.
7. همان، ص 217.
8. متقی الهندی، کنزالعمال، بیروت، مؤسسة الرساله، 1409ق، ج16، ص 371 ؛ جلال الدین السیوطی، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، 1401، ج1، ص 632.
9. الطبرسی، همان، ص 216.
10. امهات المؤمنین فی مدرسة النبوه، ج1، ص 15.
11. احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت دار صادر، ج1، ص 33.
12. احمد بن حنبل، مسند احمد، ج6، ص 277؛ صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد، بیروت، چاپ اول، 1414، ج9، ص70.
13. النمیسی، محمد عبدالحمید؛ امتاع الاسماع، بیروت، دار المتب العلمیه، 1420ق، ج13، ص68؛ بخاری، صحیح بخاری، بیروت دارالفکر، 1401ق، ج6، ص 68؛ محمد بن یوسف صالحی شامی، سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج1، ص 407.
14. نورالدین علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408ق، ج4، ص 322؛ اسماعیل بن محمد بن فضل، مسند ابی یعلی، بیروت، دارالمأمون للتراث، چاپ اول، 1408ق، ج8، ص 129.
15. عیسی الترمذی، سنن ترمذی، بیروت دارالفکر، 1403ق، ج3، ص 248؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، چاپ اول، 1408، ج6، ص42.
16. نوری، میرزا حسین؛ مستدرک الوسایل، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، 1408ق، ج14، ص250.